DeBelloGallicoTEST.txt

C. IULI CAESARIS DE BELLO GALLICO COMMENTARIUS PRIMUS


GALLIA est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae,
aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galli
appellantur. Hi omnes lingua, institutis, legibus inter se differunt.

Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit.

Horum omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod a cultu atque
humanitate provinciae longissime absunt, minimeque ad eos mercatores saepe
commeant atque ea quae ad effeminandos animos pertinent important,
proximique sunt Germanis, qui trans Rhenum incolunt, quibuscum continenter
bellum gerunt. Qua de causa Helvetii quoque reliquos Gallos virtute
praecedunt, quod fere cotidianis proeliis cum Germanis contendunt, cum aut
suis finibus eos prohibent aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt.

[Eorum una, pars, quam Gallos obtinere dictum est, initium capit a flumine
Rhodano, continetur Garumna flumine, Oceano, finibus Belgarum, attingit
etiam ab Sequanis et Helvetiis flumen Rhenum, vergit ad septentriones.

Belgae ab extremis Galliae finibus oriuntur, pertinent ad inferiorem
partem fluminis Rheni, spectant in septentrionem et orientem solem.

Aquitania a Garumna flumine ad Pyrenaeos montes et eam partem Oceani quae
est ad Hispaniam pertinet; spectat inter occasum solis et septentriones.]


Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetorix. Is
M. Messala, [et P.] M. Pisone consulibus regni cupiditate inductus
coniurationem nobilitatis fecit et civitati persuasit ut de finibus suis
cum omnibus copiis exirent: perfacile esse, cum virtute omnibus
praestarent, totius Galliae imperio potiri. Id hoc facilius iis
persuasit, quod undique loci natura Helvetii continentur: una ex parte
flumine Rheno latissimo atque altissimo, qui agrum Helvetium a Germanis
dividit; altera ex parte monte Iura altissimo, qui est inter Sequanos et
Helvetios; tertia lacu Lemanno et flumine Rhodano, qui provinciam nostram
ab Helvetiis dividit. His rebus fiebat ut et minus late vagarentur et
minus facile finitimis bellum inferre possent; qua ex parte homines
bellandi cupidi magno dolore adficiebantur. Pro multitudine autem hominum
et pro gloria belli atque fortitudinis angustos se fines habere
arbitrabantur, qui in longitudinem milia passuum CCXL, in latitudinem
CLXXX patebant.


His rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti constituerunt ea
quae ad proficiscendum pertinerent comparare, iumentorum et carrorum quam
maximum numerum coemere, sementes quam maximas facere, ut in itinere copia
frumenti suppeteret, cum proximis civitatibus pacem et amicitiam
confirmare. Ad eas res conficiendas biennium sibi satis esse duxerunt; in
tertium annum profectionem lege confirmant. Ad eas res conficiendas
Orgetorix deligitur. Is sibi legationem ad civitates suscipit. In eo
itinere persuadet Castico, Catamantaloedis filio, Sequano, cuius pater
regnum in Sequanis multos annos obtinuerat et a senatu populi Romani
amicus appellatus erat, ut regnum in civitate sua occuparet, quod pater
ante habuerit; itemque Dumnorigi Haeduo, fratri Diviciaci, qui eo tempore
principatum in civitate obtinebat ac maxime plebi acceptus erat, ut idem
conaretur persuadet eique filiam suam in matrimonium dat. Perfacile factu
esse illis probat conata perficere, propterea quod ipse suae civitatis
imperium obtenturus esset: non esse dubium quin totius Galliae plurimum
Helvetii possent; se suis copiis suoque exercitu illis regna conciliaturum
confirmat. Hac oratione adducti inter se fidem et ius iurandum dant et
regno occupato per tres potentissimos ac firmissimos populos totius
Galliae sese potiri posse sperant.


Ea res est Helvetiis per indicium enuntiata. Moribus suis Orgetoricem
ex vinculis causam dicere coegerunt; damnatum poenam sequi oportebat, ut
igni cremaretur. Die constituta causae dictionis Orgetorix ad iudicium
omnem suam familiam, ad hominum milia decem, undique coegit, et omnes
clientes obaeratosque suos, quorum magnum numerum habebat, eodem conduxit;
per eos ne causam diceret se eripuit. Cum civitas ob eam rem incitata
armis ius suum exequi conaretur multitudinemque hominum ex agris
magistratus cogerent, Orgetorix mortuus est; neque abest suspicio, ut
Helvetii arbitrantur, quin ipse sibi mortem consciverit.


Post eius mortem nihilo minus Helvetii id quod constituerant facere
conantur, ut e finibus suis exeant. Ubi iam se ad eam rem paratos esse
arbitrati sunt, oppida sua omnia, numero ad duodecim, vicos ad
quadringentos, reliqua privata aedificia incendunt; frumentum omne,
praeter quod secum portaturi erant, comburunt, ut domum reditionis spe
sublata paratiores ad omnia pericula subeunda essent; trium mensum molita
cibaria sibi quemque domo efferre iubent. Persuadent Rauracis et Tulingis
et Latobrigis finitimis, uti eodem usi consilio oppidis suis vicisque
exustis una cum iis proficiscantur, Boiosque, qui trans Rhenum incoluerant
et in agrum Noricum transierant Noreiamque oppugnabant, receptos ad se
socios sibi adsciscunt.


Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent: unum
per Sequanos, angustum et difficile, inter montem Iuram et flumen
Rhodanum, vix qua singuli carri ducerentur, mons autem altissimus
impendebat, ut facile perpauci prohibere possent; alterum per provinciam
nostram, multo facilius atque expeditius, propterea quod inter fines
Helvetiorum et Allobrogum, qui nuper pacati erant, Rhodanus fluit isque
non nullis locis vado transitur. Extremum oppidum Allobrogum est
proximumque Helvetiorum finibus Genava. Ex eo oppido pons ad Helvetios
pertinet. Allobrogibus sese vel persuasuros, quod nondum bono animo in
populum Romanum viderentur, existimabant vel vi coacturos ut per suos
fines eos ire paterentur. Omnibus rebus ad profectionem comparatis diem
dicunt, qua die ad ripam Rhodani omnes conveniant. Is dies erat a. d. V.
Kal. Apr. L. Pisone, A. Gabinio consulibus.


Caesari cum id nuntiatum esset, eos per provincia nostram iter facere
conari, maturat ab urbe proficisci et quam maximis potest itineribus in
Galliam ulteriorem contendit et ad Genavam pervenit. Provinciae toti quam
maximum potest militum numerum imperat (erat omnino in Gallia ulteriore
legio una), pontem, qui erat ad Genavam, iubet rescindi. Ubi de eius
aventu Helvetii certiores facti sunt, legatos ad eum mittunt nobilissimos
civitatis, cuius legationis Nammeius et Verucloetius principem locum
obtinebant, qui dicerent sibi esse in animo sine ullo maleficio iter per
provinciam facere, propterea quod aliud iter haberent nullum: rogare ut
eius voluntate id sibi facere liceat. Caesar, quod memoria tenebat
L. Cassium consulem occisum exercitumque eius ab Helvetiis pulsum et sub
iugum missum, concedendum non putabat; neque homines inimico animo, data
facultate per provinciam itineris faciundi, temperaturos ab iniuria et
maleficio existimabat. Tamen, ut spatium intercedere posset dum milites
quos imperaverat convenirent, legatis respondit diem se ad deliberandum
sumpturum: si quid vellent, ad Id. April. reverterentur.


Interea ea legione quam secum habebat militibusque, qui ex provincia
convenerant, a lacu Lemanno, qui in flumen Rhodanum influit, ad montem
Iuram, qui fines Sequanorum ab Helvetiis dividit, milia passuum XVIIII
murum in altitudinem pedum sedecim fossamque perducit. Eo opere perfecto
praesidia disponit, castella communit, quo facilius, si se invito transire
conentur, prohibere possit. Ubi ea dies quam constituerat cum legatis
venit et legati ad eum reverterunt, negat se more et exemplo populi Romani
posse iter ulli per provinciam dare et, si vim lacere conentur,
prohibiturum ostendit. Helvetii ea spe deiecti navibus iunctis ratibusque
compluribus factis, alii vadis Rhodani, qua minima altitudo fluminis erat,
non numquam interdiu, saepius noctu si perrumpere possent conati, operis
munitione et militum concursu et telis repulsi, hoc conatu destiterunt.


Relinquebatur una per Sequanos via, qua Sequanis invitis propter
angustias ire non poterant. His cum sua sponte persuadere non possent,
legatos ad Dumnorigem Haeduum mittunt, ut eo deprecatore a Sequanis
impetrarent. Dumnorix gratia et largitione apud Sequanos plurimum poterat
et Helvetiis erat amicus, quod ex ea civitate Orgetorigis filiam in
matrimonium duxerat, et cupiditate regni adductus novis rebus studebat et
quam plurimas civitates suo beneficio habere obstrictas volebat. Itaque
rem suscipit et a Sequanis impetrat ut per fines suos Helvetios ire
patiantur, obsidesque uti inter sese dent perficit: Sequani, ne itinere
Helvetios prohibeant, Helvetii, ut sine maleficio et iniuria transeant.


Caesari renuntiatur Helvetiis esse in animo per agrum Sequanorum et
Haeduorum iter in Santonum fines facere, qui non longe a Tolosatium
finibus absunt, quae civitas est in provincia. Id si fieret, intellegebat
magno cum periculo provinciae futurum ut homines bellicosos, populi Romani
inimicos, locis patentibus maximeque frumentariis finitimos haberet. Ob
eas causas ei munitioni quam fecerat T. Labienum legatum praeficit; ipse
in Italiam magnis itineribus contendit duasque ibi legiones conscribit et
tres, quae circum Aquileiam hiemabant, ex hibernis educit et, qua proximum
iter in ulteriorem Galliam per Alpes erat, cum his quinque legionibus ire
contendit. Ibi Ceutrones et Graioceli et Caturiges locis superioribus
occupatis itinere exercitum prohibere conantur. Compluribus his proeliis
pulsis ab Ocelo, quod est [oppidum] citerioris provinciae extremum, in
fines Vocontiorum ulterioris provinciae die septimo pervenit; inde in
Allobrogum fines, ab Allobrogibus in Segusiavos exercitum ducit. Hi sunt
extra provinciam trans Rhodanum primi.


Helvetii iam per angustias et fines Sequanorum suas copias traduxerant
et in Haeduorum fines pervenerant eorumque agros populabantur. Haedui,
cum se suaque ab iis defendere non possent, legatos ad Caesarem mittunt
rogatum auxilium: ita se omni tempore de populo Romano meritos esse ut
paene in conspectu exercitus nostri agri vastari, liberi [eorum] in
servitutem abduci, oppida expugnari non debuerint. Eodem tempore [quo]
Haedui Ambarri, necessarii et consanguinei Haeduorum, Caesarem certiorem
faciunt sese depopulatis agris non facile ab oppidis vim hostium
prohibere. Item Allobroges, qui trans Rhodanum vicos possessionesque
habebant, fuga se ad Caesarem recipiunt et demonstrant sibi praeter agri
solum nihil esse reliqui. Quibus rebus adductus Caesar non expectandum
sibi statuit dum, omnibus, fortunis sociorum consumptis, in Santonos
Helvetii pervenirent.


Flumen est Arar, quod per fines Haeduorum et Sequanorum in Rhodanum
influit, incredibili lenitate, ita ut oculis in utram partem fluat
iudicari non possit. Id Helvetii ratibus ac lintribus iunctis transibant.
Ubi per exploratores Caesar certior factus est tres iam partes copiarum
Helvetios id flumen traduxisse, quartam vero partem citra flumen Ararim
reliquam esse, de tertia vigilia cum legionibus tribus e castris profectus
ad eam partem pervenit quae nondum flumen transierat. Eos impeditos et
inopinantes adgressus magnam partem eorum concidit; reliqui sese fugae
mandarunt atque in proximas silvas abdiderunt. Is pagus appellabatur
Tigurinus; nam omnis civitas Helvetia in quattuor pagos divisa est. Hic
pagus unus, cum domo exisset, patrum nostrorum memoria L. Cassium consulem
interfecerat et eius exercitum sub iugum miserat. Ita sive casu sive
consilio deorum immortalium quae pars civitatis Helvetiae insignem
calamitatem populo Romano intulerat, ea princeps poenam persolvit. Qua in
re Caesar non solum publicas, sed etiam privatas iniurias ultus est, quod
eius soceri L. Pisonis avum, L. Pisonem legatum, Tigurini eodem proelio
quo Cassium interfecerant.


Hoc proelio facto, reliquas copias Helvetiorum ut consequi posset,
pontem in Arari faciendum curat atque ita exercitum traducit. Helvetii
repentino eius adventu commoti cum id quod ipsi diebus XX aegerrime
confecerant, ut flumen transirent, illum uno die fecisse intellegerent,
legatos ad eum mittunt; cuius legationis Divico princeps fuit, qui bello
Cassiano dux Helvetiorum fuerat. Is ita cum Caesare egit: si pacem
populus Romanus cum Helvetiis faceret, in eam partem ituros atque ibi
futuros Helvetios ubi eos Caesar constituisset atque esse voluisset; sin
bello persequi perseveraret, reminisceretur et veteris incommodi populi
Romani et pristinae virtutis Helvetiorum. Quod improviso unum pagum
adortus esset, cum ii qui flumen transissent suis auxilium ferre non
possent, ne ob eam rem aut suae magnopere virtuti tribueret aut ipsos
despiceret. Se ita a patribus maioribusque suis didicisse, ut magis
virtute contenderent quam dolo aut insidiis niterentur. Quare ne
committeret ut is locus ubi constitissent ex calamitate populi Romani et
internecione exercitus nomen caperet aut memoriam proderet.


His Caesar ita respondit: eo sibi minus dubitationis dari, quod eas
res quas legati Helvetii commemorassent memoria teneret, atque eo gravius
ferre quo minus merito populi Romani accidissent; qui si alicuius iniuriae
sibi conscius fuisset, non fuisse difficile cavere; sed eo deceptum, quod
neque commissum a se intellegeret quare timeret neque sine causa timendum
putaret. Quod si veteris contumeliae oblivisci vellet, num etiam
recentium iniuriarum, quod eo invito iter per provinciam per vim
temptassent, quod Haeduos, quod Ambarros, quod Allobrogas vexassent,
memoriam deponere posse? Quod sua victoria tam insolenter gloriarentur
quodque tam diu se impune iniurias tulisse admirarentur, eodem pertinere.

Consuesse enim deos immortales, quo gravius homines ex commutatione rerum
doleant, quos pro scelere eorum ulcisci velint, his secundiores interdum
res et diuturniorem impunitatem concedere. Cum ea ita sint, tamen, si
obsides ab iis sibi dentur, uti ea quae polliceantur facturos intellegat,
et si Haeduis de iniuriis quas ipsis sociisque eorum intulerint, item si
Allobrogibus satis faciunt, sese cum iis pacem esse facturum. Divico
respondit: ita Helvetios a maioribus suis institutos esse uti obsides
accipere, non dare, consuerint; eius rem populum Romanum esse testem. Hoc
responso dato discessit.


Postero die castra ex eo loco movent. Idem facit Caesar equitatumque
omnem, ad numerum quattuor milium, quem ex omni provincia et Haeduis atque
eorum sociis coactum habebat, praemittit, qui videant quas in partes
hostes iter faciant. Qui cupidius novissimum agmen insecuti alieno loco
cum equitatu Helvetiorum proelium committunt; et pauci de nostris cadunt.

Quo proelio sublati Helvetii, quod quingentis equitibus tantam
multitudinem equitum propulerant, audacius subsistere non numquam et
novissimo agmine proelio nostros lacessere coeperunt. Caesar suos a
proelio continebat, ac satis habebat in praesentia hostem rapinis,
pabulationibus populationibusque prohibere. Ita dies circiter XV iter
fecerunt uti inter novissimum hostium agmen et nostrum primum non amplius
quinis aut senis milibus passuum interesset.


Interim cotidie Caesar Haeduos frumentum, quod essent publice
polliciti, flagitare. Nam propter frigora [quod Gallia sub
septentrionibus, ut ante dictum est, posita est,] non modo frumenta in
agris matura non erant, sed ne pabuli quidem satis magna copia suppetebat;
eo autem frumento quod flumine Arari navibus subvexerat propterea uti
minus poterat quod iter ab Arari Helvetii averterant, a quibus discedere
nolebat. Diem ex die ducere Haedui: conferri, comportari, adesse dicere.
Ubi se diutius duci intellexit et diem instare quo die frumentum
militibus metiri oporteret, convocatis eorum principibus, quorum magnam
copiam in castris habebat, in his Diviciaco et Lisco, qui summo
magistratui praeerat, quem vergobretum appellant Haedui, qui creatur
annuus et vitae necisque in suos habet potestatem, graviter eos accusat,
quod, cum neque emi neque ex agris sumi possit, tam necessario tempore,
tam propinquis hostibus ab iis non sublevetur, praesertim cum magna ex
parte eorum precibus adductus bellum susceperit[; multo etiam gravius quod
sit destitutus queritur].


Tum demum Liscus oratione Caesaris adductus quod antea tacuerat
proponit: esse non nullos, quorum auctoritas apud plebem plurimum valeat,
qui privatim plus possint quam ipsi magistratus. Hos seditiosa atque
improba oratione multitudinem deterrere, ne frumentum conferant quod
debeant: praestare, si iam principatum Galliae obtinere non possint,
Gallorum quam Romanorum imperia perferre, neque dubitare [debeant] quin,
si Helvetios superaverint Romani, una cum reliqua Gallia Haeduis
libertatem sint erepturi. Ab isdem nostra consilia quaeque in castris
gerantur hostibus enuntiari; hos a se coerceri non posse. Quin etiam,
quod necessariam rem coactus Caesari enuntiarit, intellegere sese quanto
id cum periculo fecerit, et ob eam causam quam diu potuerit tacuisse.


Caesar hac oratione Lisci Dumnorigem, Diviciaci fratrem, designari
sentiebat, sed, quod pluribus praesentibus eas res iactari nolebat,
celeriter concilium dimittit, Liscum retinet. Quaerit ex solo ea quae in
conventu dixerat. Dicit liberius atque audacius. Eadem secreto ab aliis
quaerit; reperit esse vera: ipsum esse Dumnorigem, summa audacia, magna
apud plebem propter liberalitatem gratia, cupidum rerum novarum.

Complures annos portoria reliquaque omnia Haeduorum vectigalia parvo
pretio redempta habere, propterea quod illo licente contra liceri audeat
nemo. His rebus et suam rem familiarem auxisse et facultates ad
largiendum magnas comparasse; magnum umerum equitatus suo sumptu semper
alere et circum se habere, neque solum domi, sed etiam apud finitimas
civitates largiter posse, atque huius potentiae causa matrem in
Biturigibus homini illic nobilissimo ac potentissimo conlocasse; ipsum ex
Helvetiis uxorem habere, sororum ex matre et propinquas suas nuptum in
alias civitates conlocasse. Favere et cupere Helvetiis propter eam
adfinitatem, odisse etiam suo nomine Caesarem et Romanos, quod eorum
adventu potentia eius deminuta et Diviciacus frater in antiquum locum
gratiae atque honoris sit restitutus. Si quid accidat Romanis, summam in
spem per Helvetios regni obtinendi venire; imperio populi Romani non modo
de regno, sed etiam de ea quam habeat gratia desperare. Reperiebat etiam
in quaerendo Caesar, quod proelium equestre adversum paucis ante diebus
esset factum, initium eius fugae factum a Dumnorige atque eius equitibus
(nam equitatui, quem auxilio Caesari Haedui miserant, Dumnorix praeerat):

eorum fuga reliquum esse equitatum perterritum.


Quibus rebus cognitis, cum ad has suspiciones certissimae res
accederent, quod per fines Sequanorum Helvetios traduxisset, quod obsides
inter eos dandos curasset, quod ea omnia non modo iniussu suo et civitatis
sed etiam inscientibus ipsis fecisset, quod a magistratu Haeduorum
accusaretur, satis esse causae arbitrabatur quare in eum aut ipse
animadverteret aut civitatem animadvertere iuberet. His omnibus rebus
unum repugnabat, quod Diviciaci fratris summum in populum Romanum studium,
summum in se voluntatem, egregiam fidem, iustitiam, temperantiam
cognoverat; nam ne eius supplicio Diviciaci animum offenderet verebatur.

Itaque prius quam quicquam conaretur, Diviciacum ad se vocari iubet et,
cotidianis interpretibus remotis, per C. Valerium Troucillum, principem
Galliae provinciae, familiarem suum, cui summam omnium rerum fidem
habebat, cum eo conloquitur; simul commonefacit quae ipso praesente in
concilio [Gallorum] de Dumnorige sint dicta, et ostendit quae separatim
quisque de eo apud se dixerit. Petit atque hortatur ut sine eius
offensione animi vel ipse de eo causa cognita statuat vel civitatem
statuere iubeat.


Diviciacus multis cum lacrimis Caesarem complexus obsecrare coepit ne
quid gravius in fratrem statueret: scire se illa esse vera, nec quemquam
ex eo plus quam se doloris capere, propterea quod, cum ipse gratia
plurimum domi atque in reliqua Gallia, ille minimum propter adulescentiam
posset, per se crevisset; quibus opibus ac nervis non solum ad minuendam
gratiam, sed paene ad perniciem suam uteretur. Sese tamen et amore
fraterno et existimatione vulgi commoveri. Quod si quid ei a Caesare
gravius accidisset, cum ipse eum locum amicitiae apud eum teneret, neminem
existimaturum non sua voluntate factum; qua ex re futurum uti totius
Galliae animi a se averterentur. Haec cum pluribus verbis flens a Caesare
peteret, Caesar eius dextram prendit; consolatus rogat finem orandi
faciat; tanti eius apud se gratiam esse ostendit uti et rei publicae
iniuriam et suum dolorem eius voluntati ac precibus condonet. Dumnorigem
ad se vocat, fratrem adhibet; quae in eo reprehendat ostendit; quae ipse
intellegat, quae civitas queratur proponit; monet ut in reliquum tempus
omnes suspiciones vitet; praeterita se Diviciaco fratri condonare dicit.

Dumnorigi custodes ponit, ut quae agat, quibuscum loquatur scire possit.


Eodem die ab exploratoribus certior factus hostes sub monte consedisse
milia passuum ab ipsius castris octo, qualis esset natura montis et qualis
in circuitu ascensus qui cognoscerent misit.Renuntiatum est facilem esse.

De tertia vigilia T. Labienum, legatum pro praetore, cum duabus legionibus
et iis ducibus qui iter cognoverant summum iugum montis ascendere iubet;
quid sui consilii sit ostendit. Ipse de quarta vigilia eodem itinere quo
hostes ierant ad eos contendit equitatumque omnem ante se mittit.

P. Considius, qui rei militaris peritissimus habebatur et in exercitu
L. Sullae et postea in M. Crassi fuerat, cum exploratoribus praemittitur.


Prima luce, cum summus mons a [Lucio] Labieno teneretur, ipse ab
hostium castris non longius mille et quingentis passibus abesset neque, ut
postea ex captivis comperit, aut ipsius adventus aut Labieni cognitus
esset, Considius equo admisso ad eum accurrit, dicit montem, quem a
Labieno occupari voluerit, ab hostibus teneri: id se a Gallicis armis
atque insignibus cognovisse. Caesar suas copias in proximum collem
subducit, aciem instruit. Labienus, ut erat ei praeceptum a Caesare ne
proelium committeret, nisi ipsius copiae prope hostium castra visae
essent, ut undique uno tempore in hostes impetus fieret, monte occupato
nostros expectabat proelioque abstinebat. Multo denique die per
exploratores Caesar cognovit et montem a suis teneri et Helvetios castra,
movisse et Considium timore perterritum quod non vidisset pro viso sibi
renuntiavisse. Eo die quo consuerat intervallo hostes sequitur et milia
passuum tria ab eorum castris castra ponit.


Postridie eius diei, quod omnino biduum supererat, cum exercitui
frumentum metiri oporteret, et quod a Bibracte, oppido Haeduorum longe
maximo et copiosissimo, non amplius milibus passuum XVIII aberat, rei
frumentariae prospiciendum existimavit; [itaque] iter ab Helvetiis avertit
ac Bibracte ire contendit. Ea res per fugitivos L. Aemilii, decurionis
equitum Gallorum, hostibus nuntiatur. Helvetii, seu quod timore
perterritos Romanos discedere a se existimarent, eo magis quod pridie
superioribus locis occupatis proelium non commisissent, sive eo quod re
frumentaria intercludi posse confiderent, commutato consilio atque itinere
converso nostros a novissimo agmine insequi ac lacessere coeperunt.


Postquam id animum advertit, copias suas Caesar in proximum collem
subduxit equitatumque, qui sustineret hostium petum, misit. Ipse interim
in colle medio triplicem aciem instruxit legionum quattuor veteranarum; in
summo iugo duas legiones quas in Gallia citeriore proxime conscripserat et
omnia auxilia conlocavit, ita ut supra se totum montem hominibus
compleret; impedimenta sarcinasque in unum locum conterri et eum ab iis
qui in superiore acie constiterant muniri iussit. Helvetii cum omnibus
suis carris secuti impedimenta in unum locum contulerunt; ipsi
concertissima acie, reiecto nostro equitatu, phalange facta sub primam
nostram aciem successerunt.


Caesar primum suo, deinde omnium ex conspectu remotis equis, ut
aequato omnium periculo spem fugae tolleret, cohortatus suos proelium
commisit. Milites loco superiore pilis missis facile hostium phalangem
perfregerunt. Ea disiecta gladiis destrictis in eos impetum fecerunt.

Gallis magno ad pugnam erat impedimento quod pluribus eorum scutis uno
ictu pilorum transfixis et conligatis, cum ferrum se inflexisset, neque
evellere neque sinistra impedita satis commode pugnare poterant, multi ut
diu iactato bracchio praeoptarent scutum manu emittere et nudo corpore
pugnare. Tandem vulneribus defessi et pedem referre et, quod mons suberit
circiter mille passuum [spatio], eo se recipere coeperunt. Capto monte et
succedentibus nostris, Boi et Tulingi, qui hominum milibus circiter XV
agmen hostium claudebant et novissimis praesidio erant, ex itinere nostros
[ab] latere aperto adgressi circumvenire, et id conspicati Helvetii, qui
in montem sese receperant, rursus instare et proelium redintegrare
coeperunt. Romani [conversa] signa bipertito intulerunt: prima et
secunda acies, ut victis ac submotis resisteret, tertia, ut venientes
sustineret.


Ita ancipiti proelio diu atque acriter pugnatum est. Diutius cum
sustinere nostrorum impetus non possent, alteri se, ut coeperant, in
montem receperunt, alteri ad impedimenta et carros suos se contulerunt.

Nam hoc toto proelio, cum ab hora septima ad vesperum pugnatum sit,
aversum hostem videre nemo potuit. Ad multam noctem etiam ad impedimenta
pugnatum est, propterea quod pro vallo carros obiecerunt et e loco
superiore in nostros venientes tela coiciebant et non nulli inter carros
rotasque mataras ac tragulas subiciebant nostrosque vulnerabant. Diu cum
esset pugnatum, impedimentis castrisque nostri potiti sunt. Ibi
Orgetorigis filia atque unus e filiis captus est. Ex eo proelio circiter
hominum milia CXXX superfuerunt eaque tota nocte continenter ierunt
[nullam partem noctis itinere intermisso]; in fines Lingonum die quarto
pervenerunt, cum et propter vulnera militum et propter sepulturam
occisorum nostri [triduum morati] eos sequi non potuissent. Caesar ad
Lingonas litteras nuntiosque misit, ne eos frumento neve alia re iuvarent:
qui si iuvissent, se eodem loco quo Helvetios habiturum. Ipse triduo
intermisso cum omnibus copiis eos sequi coepit.


Helvetii omnium rerum inopia adducti legatos de deditione ad eum
miserunt. Qui cum eum in itinere convenissent seque ad pedes proiecissent
suppliciterque locuti flentes pacem petissent, atque eos in eo loco quo
tum essent suum adventum expectare iussisset, paruerunt. Eo postquam
Caesar pervenit, obsides, arma, servos qui ad eos perfugissent, poposcit.

Dum ea conquiruntur et conferuntur, [nocte intermissa] circiter hominum
milia VI eius pagi qui Verbigenus appellatur, sive timore perterriti, ne
armis traditis supplicio adficerentur, sive spe salutis inducti, quod in
tanta multitudine dediticiorum suam fugam aut occultari aut omnino
ignorari posse existimarent, prima nocte e castris Helvetiorum egressi ad
Rhenum finesque Germanorum contenderunt.


Quod ubi Caesar resciit, quorum per fines ierant his uti conquirerent
et reducerent, si sibi purgati esse vellent, imperavit; reductos in
hostium numero habuit; reliquos omnes obsidibus, armis, perfugis traditis
in deditionem accepit. Helvetios, Tulingos, Latobrigos in fines suos,
unde erant profecti, reverti iussit, et, quod omnibus frugibus amissis
domi nihil erat quo famem tolerarent, Allobrogibus imperavit ut iis
frumenti copiam facerent; ipsos oppida vicosque, quos incenderant,
restituere iussit. Id ea maxime ratione fecit, quod noluit eum locum unde
Helvetii discesserant vacare, ne propter bonitatem agrorum Germani, qui
trans Rhenum incolunt, [ex] suis finibus in Helvetiorum fines transirent
et finitimi Galliae provinciae Allobrogibusque essent. Boios petentibus
Haeduis, quod egregia virtute erant cogniti, ut in finibus suis
conlocarent, concessit; quibus illi agros dederunt quosque postea in parem
iuris libertatisque condicionem atque ipsi erant receperunt.


In castris Hevetiorum tabulae repertae sunt litteris Graecis confectae
et ad Caesarem relatae, quibus in tabulis nominatim ratio confecta erat,
qui numerus domo exisset eorum qui arma ferre possent, et item separatim,
[quot] pueri, senes mulieresque. [Quarum omnium rerum] summa erat capitum
Helvetiorum milium CCLXIII, Tulingorum milium XXXVI, Latobrigorum XIIII,
Rauracorum XXIII, Boiorum XXXII; ex his qui arma ferre possent ad milia
nonaginta duo. Summa omnium fuerunt ad milia CCCLXVIII. Eorum qui domum
redierunt censu habito, ut Caesar imperaverat, repertus est numerus milium
C et X.


Bello Helvetiorum confecto totius fere Galliae legati, principes
civitatum, ad Caesarem gratulatum convenerunt: intellegere sese, tametsi
pro veteribus Helvetiorum iniuriis populi Romani ab his poenas bello
repetisset, tamen eam rem non minus ex usu [terrae] Galliae quam populi
Romani accidisse, propterea quod eo consilio florentissimis rebus domos
suas Helvetii reliquissent uti toti Galliae bellum inferrent imperioque
potirentur, locumque domicilio ex magna copia deligerent quem ex omni
Gallia oportunissimum ac fructuosissimum iudicassent, reliquasque
civitates stipendiarias haberent. Petierunt uti sibi concilium totius
Galliae in diem certam indicere idque Caesaris facere voluntate liceret:

sese habere quasdam res quas ex communi consensu ab eo petere vellent. Ea
re permissa diem concilio constituerunt et iure iurando ne quis
enuntiaret, nisi quibus communi consilio mandatum esset, inter se
sanxerunt.


Eo concilio dimisso, idem princeps civitatum qui ante fuerant ad
Caesarem reverterunt petieruntque uti sibi secreto in occulto de sua
omniumque salute cum eo agere liceret. Ea re impetrata sese omnes flentes
Caesari ad pedes proiecerunt: non minus se id contendere et laborare ne
ea quae dixissent enuntiarentur quam uti ea quae vellent impetrarent,
propterea quod, si enuntiatum esset, summum in cruciatum se venturos
viderent. Locutus est pro his Diviciacus Haeduus: Galliae totius
lactiones esse duas; harum alterius principatum tenere Haeduos, alterius
Arvernos. Hi cum tantopere de potentatu inter se multos annos
contenderent, factum esse uti ab Arvernis Sequanisque Germani mercede
arcesserentur. Horum primo circiter milia XV Rhenum transisse; postea
quam agros et cultum et copias Gallorum homines feri ac barbari
adamassent, traductos plures; nunc esse in Gallia ad C et XX milium
numerum. Cum his Haeduos eorumque clientes semel atque iterum armis
contendisse; magnam calamitatem pulsos accepisse, omnem nobilitatem, omnem
senatum, omnem equitatum amisisse. Quibus proeliis calamitatibusque
fractos, qui et sua virtute et populi Romani hospitio atque amicitia
plurimum ante in Gallia potuissent, coactos esse Sequanis obsides dare
nobilissimos civitatis et iure iurando civitatem obstringere sese neque
obsides repetituros neque auxilium a populo Romano imploraturos neque
recusaturos quo minus perpetuo sub illorum dicione atque imperio essent.

Unum se esse ex omni civitate Haeduorum qui adduci non potuerit ut iuraret
aut liberos suos obsides daret. Ob eam rem se ex civitate profugisse et
Romam ad senatum venisse auxilium postulatum, quod solus neque iure
iurando neque obsidibus teneretur. Sed peius victoribus Sequanis quam
Haeduis victis accidisse, propterea quod Ariovistus, rex Germanorum, in
eorum finibus consedisset tertiamque partem agri Sequani, qui esset
optimus totius Galliae, occupavisset et nunc de altera parte tertia
Sequanos decedere iuberet, propterea quod paucis mensibus ante Harudum
milia hominum XXIIII ad eum venissent, quibus locus ac sedes pararentur.

Futurum esse paucis annis uti omnes ex Galliae finibus pellerentur atque
omnes Germani Rhenum transirent; neque enim conferendum esse Gallicum cum
Germanorum agro neque hanc consuetudinem victus cum illa comparandam.

Ariovistum autem, ut semel Gallorum copias proelio vicerit, quod proelium
factum sit ad Magetobrigam, superbe et crudeliter imperare, obsides
nobilissimi cuiusque liberos poscere et in eos omnia exempla cruciatusque
edere, si qua res non ad nutum aut ad voluntatem eius facta sit. Hominem
esse barbarum, iracundum, temerarium: non posse eius imperia, diutius
sustineri. Nisi quid in Caesare populoque Romano sit auxilii, omnibus
Gallis idem esse faciendum quod Helvetii fecerint, ut domo emigrent, aliud
domicilium, alias sedes, remotas a Germanis, petant fortunamque,
quaecumque accidat, experiantur. Haec si enuntiata Ariovisto sint, non
dubitare quin de omnibus obsidibus qui apud eum sint gravissimum
supplicium sumat. Caesarem vel auctoritate sua atque exercitus vel
recenti victoria vel nomine populi Romani deterrere posse ne maior
multitudo Germanorum Rhenum traducatur, Galliamque omnem ab Ariovisti
iniuria posse defendere.


Hac oratione ab Diviciaco habita omnes qui aderant magno fletu
auxilium a Caesare petere coeperunt. Animadvertit Caesar unos ex omnibus
Sequanos nihil earum rerum facere quas ceteri facerent sed tristes capite
demisso terram intueri. Eius rei quae causa esset miratus ex ipsis
quaesiit. Nihil Sequani respondere, sed in eadem tristitia taciti
permanere. Cum ab his saepius quaereret neque ullam omnino vocem
exprimere posset, idem Diviacus Haeduus respondit: hoc esse miseriorem et
graviorem fortunam Sequanorum quam reliquorum, quod soli ne in occulto
quidem queri neque auxilium implorare auderent absentisque Ariovisti
crudelitatem, velut si cora adesset, horrerent, propterea quod reliquis
tamen fugae facultas daretur, Sequanis vero, qui intra fines suos
Ariovistum recepissent, quorum oppida omnia in potestate eius essent,
omnes cruciatus essent perferendi.


His rebus cognitis Caesar Gallorum animos verbis confirmavit
pollicitusque est sibi eam rem curae futuram; magnam se habere spem et
beneficio suo et auctoritate adductum Ariovistum finem iniuriis facturum.

Hac oratione habita, concilium dimisit. Et secundum ea multae res eum
hortabantur quare sibi eam rem cogitandam et suscipiendam putaret, in
primis quod Haeduos, fratres consanguineosque saepe numero a senatu
appellatos, in servitute atque [in] dicione videbat Germanorum teneri
eorumque obsides esse apud Ariovistum ac Sequanos intellegebat; quod in
tanto imperio populi Romani turpissimum sibi et rei publicae esse
arbitrabatur. Paulatim autem Germanos consuescere Rhenum transire et in
Galliam magnam eorum multitudinem venire populo Romano periculosum
videbat, neque sibi homines feros ac barbaros temperaturos existimabat
quin, cum omnem Galliam occupavissent, ut ante Cimbri Teutonique
fecissent, in provinciam exirent atque inde in Italiam contenderent [,
praesertim cum Sequanos a provincia nostra Rhodanus divideret]; quibus
rebus quam maturrime occurrendum putabat. Ipse autem Ariovistus tantos
sibi spiritus, tantam arrogantiam sumpserat, ut ferendus non videretur.


Quam ob rem placuit ei ut ad Ariovistum legatos mitteret, qui ab eo
postularent uti aliquem locum medium utrisque conloquio deligeret: velle
sese de re publica et summis utriusque rebus cum eo agere. Ei legationi
Ariovistus respondit: si quid ipsi a Caesare opus esset, sese ad eum
venturum fuisse; si quid ille se velit, illum ad se venire oportere.

Praeterea se neque sine exercitu in eas partes Galliae venire audere quas
Caesar possideret, neque exercitum sine magno commeatu atque molimento in
unum locum contrahere posse. Sibi autem mirum videri quid in sua Gallia,
quam bello vicisset, aut Caesari aut omnino populo Romano negotii esset.


His responsis ad Caesarem relatis, iterum ad eum Caesar legatos cum
his mandatis mittit: quoniam tanto suo populique Romani beneficio
adtectus, cum in consulatu suo rex atque amicus a senatu appellatus esset,
hanc sibi populoque Romano gratiam referret ut in conloquium venire
invitatus gravaretur neque de communi re dicendum sibi et cognoscendum
putaret, haec esse quae ab eo postularet: primum ne quam multitudinem
hominum amplius trans Rhenum in Galliam traduceret; deinde obsides quos
haberet ab Haeduis redderet Sequanisque permitteret ut quos illi haberent
voluntate eius reddere illis liceret; neve Haeduos iniuria lacesseret neve
his sociisque eorum bellum inferret. Si [id] ita fecisset, sibi populoque
Romano perpetuam gratiam atque amicitiam cum eo futuram; si non
impetraret, sese, quoniam M. Messala, M. Pisone consulibus senatus
censuisset uti quicumque Galliam provinciam obtineret, quod commodo rei
publicae lacere posset, Haeduos ceterosque amicos populi Romani
defenderet, se Haeduorum iniurias non neglecturum.


Ad haec Ariovistus respondit: ius esse belli ut qui vicissent iis
quos vicissent quem ad modum vellent imperarent. Item populum Romanum
victis non ad alterius praescriptum, sed ad suum arbitrium imperare
consuesse. Si ipse populo Romano non praescriberet quem ad modum suo iure
uteretur, non oportere se a populo Romano in suo iure impediri. Haeduos
sibi, quoniam belli fortunam temptassent et armis congressi ac superati
essent, stipendiarios esse factos. Magnam Caesarem iniuriam facere, qui
suo adventu vectigalia sibi deteriora faceret. Haeduis se obsides
redditurum non esse neque his neque eorum sociis iniuria bellum inlaturum,
si in eo manerent quod convenisset stipendiumque quotannis penderent; si
id non fecissent, longe iis fraternum nomen populi Romani afuturum. Quod
sibi Caesar denuntiaret se Haeduorum iniurias non neglecturum, neminem
secum sine sua pernicie contendisse. Cum vellet, congrederetur:

intellecturum quid invicti Germani, exercitatissimi in armis, qui inter
annos XIIII tectum non subissent, virtute possent.


Haec eodem tempore Caesari mandata referebantur et legati ab Haeduis
et a Treveris veniebant: Haedui questum quod Harudes, qui nuper in
Galliam transportati essent, fines eorum popularentur: sese ne obsidibus
quidem datis pacem Ariovisti redimere potuisse; Treveri autem, pagos
centum Sueborum ad ripas Rheni consedisse, qui Rhemum transire conarentur;
his praeesse Nasuam et Cimberium fratres. Quibus rebus Caesar vehementer
commotus maturandum sibi existimavit, ne, si nova manus Sueborum cum
veteribus copiis Ariovisti sese coniunxisset, minus facile resisti posset.
Itaque re frumentaria quam celerrime potuit comparata magnis itineribus
ad Ariovistum contendit.


Cum tridui viam processisset, nuntiatum est ei Ariovistum cum suis
omnibus copiis ad occupandum Vesontionem, quod est oppidum maximum
Sequanorum, contendere [triduique viam a suis finibus processisse]. Id ne
accideret, magnopere sibi praecavendum Caesar existimabat. Namque omnium
rerum quae ad bellum usui erant summa erat in eo oppido facultas, idque
natura loci sic muniebatur ut magnam ad ducendum bellum daret facultatem,
propterea quod flumen [alduas] Dubis ut circino circumductum paene totum
oppidum cingit, reliquum spatium, quod est non amplius pedum MDC, qua
flumen intermittit, mons continet magna altitudine, ita ut radices eius
montis ex utraque parte ripae fluminis contingant, hunc murus circumdatus
arcem efficit et cum oppido coniungit. Huc Caesar magnis nocturnis
diurnisque itineribus contendit occupatoque oppido ibi praesidium
conlocat.


Dum paucos dies ad Vesontionem rei frumentariae commeatusque causa
moratur, ex percontatione nostrorum vocibusque Gallorum ac mercatorum, qui
ingenti magnitudine corporum Germanos, incredibili virtute atque
exercitatione in armis esse praedicabant (saepe numero sese cum his
congressos ne vultum quidem atque aciem oculorum dicebant ferre potuisse),
tantus subito timor omnem exercitum occupavit ut non mediocriter omnium
mentes animosque perturbaret. Hic primum ortus est a tribunis militum,
praefectis, reliquisque qui ex urbe amicitiae causa Caesarem secuti non
magnum in re militari usum habebant: quorum alius alia causa inlata, quam
sibi ad proficiscendum necessariam esse diceret, petebat ut eius voluntate
discedere liceret; non nulli pudore adducti, ut timoris suspicionem
vitarent, remanebant. Hi neque vultum fingere neque interdum lacrimas
tenere poterant: abditi in tabernaculis aut suum fatum querebantur aut
cum familiaribus suis commune periculum miserabantur. Vulgo totis castris
testamenta obsignabantur. Horum vocibus ac timore paulatim etiam ii qui
magnum in castris usum habebant, milites centurionesque quique equitatui
praeerant, perturbabantur. Qui se ex his minus timidos existimari
volebant, non se hostem vereri, sed angustias itineris et magnitudinem
silvarum quae intercederent inter ipsos atque Ariovistum, aut rem
frumentariam, ut satis commode supportari posset, timere dicebant. Non
nulli etiam Caesari nuntiabant, cum castra moveri ac signa ferri
iussisset, non fore dicto audientes milites neque propter timorem signa
laturos.


Haec cum animadvertisset, convocato consilio omniumque ordinum ad id
consilium adhibitis centurionibus, vehementer eos incusavit: primum, quod
aut quam in partem aut quo consilio ducerentur sibi quaerendum aut
cogitandum putarent. Ariovistum se consule cupidissime populi Romani
amicitiam adpetisse; cur hunc tam temere quisquam ab officio discessurum
iudicaret? Sibi quidem persuaderi cognitis suis poslulatis atque
aequitate condicionum perspecta eum neque suam neque populi Romani gratiam
epudiaturum. Quod si furore atque amentia impulsum bellum intulisset,
quid tandem vererentur? Aut cur de sua virtute aut de ipsius diligentia
desperarent? Factum eius hostis periculum patrum nostrorum emoria Cimbris
et Teutonis a C. Mario pulsis [cum non minorem laudem exercitus quam ipse
imperator meritus videbatur]; factum etiam nuper in Italia servili
tumultu, quos tamen aliquid usus ac disciplina, quam a nobis accepissent,
sublevarint. Ex quo iudicari posse quantum haberet in se boni constantia,
propterea quod quos aliquam diu inermes sine causa timuissent hos postea
armatos ac victores superassent. Denique hos esse eosdem Germanos
quibuscum saepe numero Helvetii congressi non solum in suis sed etiam in
illorum finibus plerumque superarint, qui tamen pares esse nostro
exercitui non potuerint. Si quos adversum proelium et fuga Gallorum
commoveret, hos, si quaererent, reperire posse diuturnitate belli
defatigatis Gallis Ariovistum, cum multos menses castris se ac paludibus
tenuisset neque sui potestatem fecisset, desperantes iam de pugna et
dispersos subito adortum magis ratione et consilio quam virtute vicisse.

Cui rationi contra homines barbaros atque imperitos locus fuisset, hac ne
ipsum quidem sperare nostros exercitus capi posse. Qui suum timorem in
rei frumentariae simulationem angustiasque itineris conferrent, facere
arroganter, cum aut de officio imperatoris desperare aut praescribere
viderentur. Haec sibi esse curae; frumentum Sequanos, Leucos, Lingones
subministrare, iamque esse in agris frumenta matura; de itinere ipsos
brevi tempore iudicaturos. Quod non fore dicto audientes neque signa
laturi dicantur, nihil se ea re commoveri: scire enim, quibuscumque
exercitus dicto audiens non fuerit, aut male re gesta fortunam defuisse
aut aliquo facinore comperto avaritiam esse convictam. Suam innocentiam
perpetua vita, felicitatem Helvetiorum bello esse perspectam. Itaque se
quod in longiorem diem conlaturus fuisset repraesentaturum et proxima
nocte de quarta, vigilia castra moturum, ut quam primum intellegere posset
utrum apud eos pudor atque officium an timor plus valeret. Quod si
praeterea nemo sequatur, tamen se cum sola decima legione iturum, de qua
non dubitet, sibique eam praetoriam cohortem futuram. Huic legioni Caesar
et indulserat praecipue et propter virtutem confidebat maxime.


Hac oratione habita mirum in modum conversae sunt omnium mentes
summaque alacritas et cupiditas belli gerendi innata est, princepsque X.

legio per tribunos militum ei gratias egit quod de se optimum iudicium
fecisset, seque esse ad bellum gerendum paratissimam confirmavit. Deinde
reliquae legiones cum tribunis militum et primorum ordinum centurionibus
egerunt uti Caesari satis facerent: se neque umquam dubitasse neque
timuisse neque de summa belli suum iudicium sed imperatoris esse
existimavisse. Eorum satisfactione accepta et itinere exquisito per
Diviciacum, quod ex Gallis ei maximam fidem habebat, ut milium amplius
quinquaginta circuitu locis apertis exercitum duceret, de quarta vigilia,
ut dixerat, profectus est. Septimo die, cum iter non intermitteret, ab
exploratoribus certior factus est Ariovisti copias a nostris milia passuum
IIII et XX abesse.


Cognito Caesaris adventu Ariovistus legatos ad eum mittit: quod antea
de conloquio postulasset, id per se fieri licere, quoniam propius
accessisset seque id sine periculo facere posse existimaret. Non respuit
condicionem Caesar iamque eum ad sanitatem reverti arbitrabatur, cum id
quod antea petenti denegasset ultro polliceretur, magnamque in spem
veniebat pro suis tantis populique Romani in eum beneficiis cognitis suis
postulatis fore uti pertinacia desisteret. Dies conloquio dictus est ex
eo die quintus. Interim saepe cum legati ultro citroque inter eos
mitterentur, Ariovistus postulavit ne quem peditem ad conloquium Caesar
adduceret: vereri se ne per insidias ab eo circumveniretur; uterque cum
equitatu veniret: alia ratione sese non esse venturum. Caesar, quod
neque conloquium interposita causa tolli volebat neque salutem suam
Gallorum equitatui committere audebat, commodissimum esse statuit omnibus
equis Gallis equitibus detractis eo legionarios milites legionis X., cui
quam maxime confidebat, imponere, ut praesidium quam amicissimum, si quid
opus facto esset, haberet. Quod cum fieret, non inridicule quidam ex
militibus X. legionis dixit: plus quam pollicitus esset Caesarem facere;
pollicitum se in cohortis praetoriae loco X. legionem habiturum ad equum
rescribere.


Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis grandis. Hic
locus aequum fere spatium a castris Ariovisti et Caesaris aberat. Eo, ut
erat dictum, ad conloquium venerunt. Legionem Caesar, quam equis
devexerat, passibus CC ab eo tumulo constituit. Item equites Ariovisti
pari intervallo constiterunt. Ariovistus ex equis ut conloquerentur et
praeter se denos ad conloquium adducerent postulavit. Ubi eo ventum est,
Caesar initio orationis sua senatusque in eum beneficia commemoravit, quod
rex appellatus esset a senatu, quod amicus, quod munera amplissime missa;
quam rem et paucis contigisse et pro magnis hominum officiis consuesse
tribui docebat; illum, cum neque aditum neque causam postulandi iustam
haberet, beneficio ac liberalitate sua ac senatus ea praemia consecutum.

Docebat etiam quam veteres quamque iustae causae necessitudinis ipsis cum
Haeduis intercederent, quae senatus consulta quotiens quamque honorifica
in eos facta essent, ut omni tempore totius Galliae principatum Haedui
tenuissent, prius etiam quam nostram amicitiam adpetissent. Populi Romani
hanc esse consuetudinem, ut socios atque amicos non modo sui nihil
deperdere, sed gratia, dignitate, honore auctiores velit esse; quod vero
ad amicitiam populi Romani attulissent, id iis eripi quis pati posset?

Postulavit deinde eadem quae legatis in mandatis dederat: ne aut Haeduis
aut eorum sociis bellum inferret, obsides redderet, si nullam partem
Germanorum domum remittere posset, at ne quos amplius Rhenum transire
pateretur.


Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis virtutibus
multa praedicavit: transisse Rhenum sese non sua sponte, sed rogatum et
arcessitum a Gallis; non sine magna spe magnisque praemiis domum
propinquosque reliquisse; sedes habere in Gallia ab ipsis concessas,
obsides ipsorum voluntate datos; stipendium capere iure belli, quod
victores victis imponere consuerint. Non sese Gallis sed Gallos sibi
bellum intulisse: omnes Galliae civitates ad se oppugnandum venisse ac
contra se castra habuisse; eas omnes copias a se uno proelio pulsas ac
superatas esse. Si iterum experiri velint, se iterum paratum esse
decertare; si pace uti velint, iniquum esse de stipendio recusare, quod
sua voluntate ad id tempus pependerint. Amicitiam populi Romani sibi
ornamento et praesidio, non detrimento esse oportere, atque se hac spe
petisse. Si per populum Romanum stipendium remittatur et dediticii
subtrahantur, non minus libenter sese recusaturum populi Romani amicitiam
quam adpetierit. Quod multitudinem Germanorum in Galliam traducat, id se
sui muniendi, non Galliae oppugnandae causa facere; eius rei testimonium
esse quod nisi rogatus non venerit et quod bellum non intulerit sed
defenderit. Se prius in Galliam venisse quam populum Romanum. Numquam
ante hoc tempus exercitum populi Romani Galliae provinciae finibus
egressum. Quid sibi vellet? Cur in suas possessiones veniret?

Provinciam suam hanc esse Galliam, sicut illam nostram. Ut ipsi concedi
non oporteret, si in nostros fines impetum faceret, sic item nos esse
iniquos, quod in suo iure se interpellaremus. Quod fratres a senatu
Haeduos appellatos diceret, non se tam barbarum neque tam imperitum esse
rerum ut non sciret neque bello Allobrogum proximo Haeduos Romanis
auxilium tulisse neque ipsos in iis contentionibus quas Haedui secum et
cum Sequanis habuissent auxilio populi Romani usos esse. Debere se
suspicari simulata Caesarem amicitia, quod exercitum in Gallia habeat, sui
opprimendi causa habere. Qui nisi decedat atque exercitum deducat ex his
regionibus, sese illum non pro amico sed pro hoste habiturum. Quod si eum
interfecerit, multis sese nobilibus principibusque populi Romani gratum
esse facturum (id se ab ipsis per eorum nuntios compertum habere), quorum
omnium gratiam atque amicitiam eius morte redimere posset. Quod si
decessisset et liberam possessionem Galliae sibi tradidisset, magno se
illum praemio remuneraturum et quaecumque bella geri vellet sine ullo eius
labore et periculo confecturum.


Multa a Caesare in eam sententiam dicta sunt quare negotio desistere
non posset: neque suam neque populi Romani consuetudinem pati ut optime
meritos socios desereret, neque se iudicare Galliam potius esse Ariovisti
quam populi Romani. Bello superatos esse Arvernos et Rutenos a Q. Fabio
Maximo, quibus populus Romanus ignovisset neque in provinciam redegisset
neque stipendium posuisset. Quod si antiquissimum quodque tempus spectari
oporteret, populi Romani iustissimum esse in Gallia imperium; si iudicium
senatus observari oporteret, liberam debere esse Galliam, quam bello
victam suis legibus uti voluisset.


Dum haec in conloquio geruntur, Caesari nuntiatum est equites
Ariovisti propius tumulum accedere et ad nostros adequitare, lapides
telaque in nostros coicere. Caesar loquendi finem fecit seque ad suos
recepit suisque imperavit ne quod omnino telum in hostes reicerent. Nam
etsi sine ullo periculo legionis delectae cum equitatu proelium fore
videbat, tamen committendum non putabat ut, pulsis hostibus, dici posset
eos ab se per fidem in conloquio circumventos. Postea quam in vulgus
militum elatum est qua arrogantia in conloquio Ariovistus usus omni Gallia
Romanis interdixisset, impetumque in nostros eius equites fecissent, eaque
res conloquium ut diremisset, multo maior alacritas studiumque pugnandi
maius exercitui iniectum est.


Biduo post Ariovistus ad Caesarem legatos misit: velle se de iis
rebus quae inter eos egi coeptae neque perfectae essent agere cum eo: uti
aut iterum conloquio diem constitueret aut, si id minus vellet, ex suis
legatis aliquem ad se mitteret. Conloquendi Caesari causa visa non est,
et eo magis quod pridie eius diei Germani retineri non potuerant quin tela
in nostros coicerent. Legatum ex suis sese magno cum periculo ad eum
missurum et hominibus feris obiecturum existimabat. Commodissimum visum
est C. Valerium Procillum, C. Valerii Caburi filium, summa virtute et
humanitate adulescentem, cuius pater a C. Valerio Flacco civitate donatus
erat, et propter fidem et propter linguae Gallicae scientiam, qua multa
iam Ariovistus longinqua consuetudine utebatur, et quod in eo peccandi
Germanis causa non esset, ad eum mittere, et una M. Metium, qui hospitio
Ariovisti utebatur. His mandavit quae diceret Ariovistus cognogcerent et
ad se referrent. Quos cum apud se in castris Ariovistus conspexisset,
exercitu suo praesente conclamavit: quid ad se venirent? an speculandi
causa? Conantes dicere prohibuit et in catenas coniecit.


Eodem die castra promovit et milibus passuum VI a Caesaris castris sub
monte consedit. Postridie eius diei praeter castra Caesaris suas copias
traduxit et milibus passuum duobus ultra eum castra fecit eo consilio uti
frumento commeatuque qui ex Sequanis et Haeduis supportaretur Caesarem
intercluderet. Ex eo die dies continuos V Caesar pro castris suas copias
produxit et aciem instructam habuit, ut, si vellet Ariovistus proelio
contendere, ei potestas non deesset. Ariovistus his omnibus diebus
exercitum castris continuit, equestri proelio cotidie contendit. Genus
hoc erat pugnae, quo se Germani exercuerant: equitum milia erant VI,
totidem numero pedites velocissimi ac fortissimi, quos ex omni copia
singuli singulos suae salutis causa delegerant: cum his in proeliis
versabantur, ad eos se equites recipiebant; hi, si quid erat durius,
concurrebant, si qui graviore vulnere accepto equo deciderat,
circumsistebant; si quo erat longius prodeundum aut celerius recipiendum,
tanta erat horum exercitatione celeritas ut iubis sublevati equorum cursum
adaequarent.


Ubi eum castris se tenere Caesar intellexit, ne diutius commeatu
prohiberetur, ultra eum locum, quo in loco Germani consederant, circiter
passus DC ab his, castris idoneum locum delegit acieque triplici instructa
ad eum locum venit. Primam et secundam aciem in armis esse, tertiam
castra munire iussit. [Hic locus ab hoste circiter passus DC, uti dictum
est, aberat.] Eo circiter hominum XVI milia expedita cum omni equitatu
Ariovistus misit, quae copiae nostros terrerent et munitione prohiberent.

Nihilo setius Caesar, ut ante constituerat, duas acies hostem propulsare,
tertiam opus perficere iussit. Munitis castris duas ibi legiones reliquit
et partem auxiliorum, quattuor reliquas legiones in castra maiora reduxit.



Proximo die instituto suo Caesar ex castris utrisque copias suas
eduxit paulumque a maioribus castris progressus aciem instruxit
hostibusque pugnandi potestatem fecit. Ubi ne tum quidem eos prodire
intellexit, circiter meridiem exercitum in castra reduxit. Tum demum
Ariovistus partem suarum copiarum, quae castra minora oppugnaret, misit.

Acriter utrimque usque ad vesperum pugnatum est. Solis occasu suas copias
Ariovistus multis et inlatis et acceptis vulneribus in castra reduxit.

Cum ex captivis quaereret Caesar quam ob rem Ariovistus proelio non
decertaret, hanc reperiebat causam, quod apud Germanos ea consuetudo esset
ut matres familiae eorum sortibus et vaticinationibus declararent utrum
proelium committi ex usu esset necne; eas ita dicere: non esse fas
Germanos superare, si ante novam lunam proelio contendissent.


Postridie eius diei Caesar praesidio utrisque castris quod satis esse
visum est reliquit, alarios omnes in conspectu hostium pro castris
minoribus constituit, quod minus multitudine militum legionariorum pro
hostium numero valebat, ut ad speciem alariis uteretur; ipse triplici
instructa acie usque ad castra hostium accessit. Tum demum necessario
Germani suas copias castris eduxerunt generatimque constituerunt paribus
intervallis, Harudes, Marcomanos, Tribocos, Vangiones, Nemetes, Sedusios,
Suebos, omnemque aciem suam raedis et carris circumdederunt, ne qua spes
in fuga relinqueretur. Eo mulieres imposuerunt, quae ad proelium
proficiscentes milites passis manibus flentes implorabant ne se in
servitutem Romanis traderent.


Caesar singulis legionibus singulos legatos et quaestorem praefecit,
uti eos testes suae quisque virtutis haberet; ipse a dextro cornu, quod
eam partem minime firmam hostium esse animadverterat, proelium commisit.

Ita nostri acriter in hostes signo dato impetum fecerunt itaque hostes
repente celeriterque procurrerunt, ut spatium pila in hostes coiciendi non
daretur. Relictis pilis comminus gladiis pugnatum est. At Germani
celeriter ex consuetudine sua phalange facta impetus gladiorum exceperunt.
Reperti sunt complures nostri qui in phalanga insilirent et scuta manibus
revellerent et desuper vulnerarent. Cum hostium acies a sinistro cornu
pulsa atque in fugam coniecta esset, a dextro cornu vehementer multitudine
suorum nostram aciem premebant. Id cum animadvertisset P. Crassus
adulescens, qui equitatui praeerat, quod expeditior erat quam ii qui inter
aciem versabantur, tertiam aciem laborantibus nostris subsidio misit.


Ita proelium restitutum est, atque omnes hostes terga verterunt nec
prius fugere destiterunt quam ad flumen Rhenum milia passuum ex eo loco
circiter L pervenerunt. Ibi perpauci aut viribus confisi tranare
contenderunt aut lintribus inventis sibi salutem reppererunt. In his fuit
Ariovistus, qui naviculam deligatam ad ripam nactus ea profugit; reliquos
omnes consecuti equites nostri interfecerunt. Duae fuerunt Ariovisti
uxores, una Sueba natione, quam domo secum eduxerat, altera Norica, regis
Voccionis soror, quam in Gallia duxerat a fratre missam: utraque in ea
fuga periit; duae filiae: harum altera occisa, altera capta est. C.

Valerius Procillus, cum a custodibus in fuga trinis catenis vinctus
traheretur, in ipsum Caesarem hostes equitatu insequentem incidit. Quae
quidem res Caesari non minorem quam ipsa victoria voluptatem attulit, quod
hominem honestissimum provinciae Galliae, suum familiarem et hospitem,
ereptum ex manibus hostium sibi restitutum videbat neque eius calamitate
de tanta voluptate et gratulatione quicquam fortuna deminuerat. Is se
praesente de se ter sortibus consultum dicebat, utrum igni statim
necaretur an in aliud tempus reservaretur: sortium beneficio se esse
incolumem. Item M. Metius repertus et ad eum reductus est.


Hoc proelio trans Rhenum nuntiato, Suebi, qui ad ripas Rheni venerant,
domum reverti coeperunt; quos ubi qui proximi Rhenum incolunt perterritos
senserunt, insecuti magnum ex iis numerum occiderunt. Caesar una aestate
duobus maximis bellis confectis maturius paulo quam tempus anni postulabat
in hiberna in Sequanos exercitum deduxit; hibernis Labienum praeposuit;
ipse in citeriorem Galliam ad conventus agendos profectus est.




C. IULI CAESARIS DE BELLO GALLICO COMMENTARIUS SECUNDUS

CUM esset Caesar in citeriore Gallia [in hibernis], ita uti supra
demonstravimus, crebri ad eum rumores adferebantur litterisque item
Labieni certior fiebat omnes Belgas, quam tertiam esse Galliae partem
dixeramus, contra populum Romanum coniurare obsidesque inter se dare.

Coniurandi has esse causas: primum quod vererentur ne, omni pacata
Gallia, ad eos exercitus noster adduceretur; deinde quod ab non nullis
Gallis sollicitarentur, partim qui, ut Germanos diutius in Gallia versari
noluerant, ita populi Romani exercitum hiemare atque inveterascere in
Gallia moleste ferebant, partim qui mobilitate et levitate animi novis
imperiis studebant; ab non nullis etiam quod in Gallia a potentioribus
atque iis qui ad conducendos homines facultates habebant vulgo regna
occupabantur; qui minus facile eam rem imperio nostro consequi poterant.


His nuntiis litterisque commotus Caesar duas legiones in citeriore
Gallia novas conscripsit et inita aestate in ulteriorem Galliam qui
deduceret Q. Pedium legatum misit. Ipse, cum primum pabuli copia esse
inciperet, ad exercitum venit. Dat negotium Senonibus reliquisque Gallis
qui finitimi Belgis erant uti ea quae apud eos gerantur cognoscant seque
de his rebus certiorem faciant. Hi constanter omnes nuntiaverunt manus
cogi, exercitum in unum locum conduci. Tum vero dubitandum non
existimavit quin ad eos proficisceretur. Re frumentaria provisa castra
movet diebusque circiter XV ad fines Belgarum pervenit.


Eo cum de improviso celeriusque omnium opinione venisset, Remi, qui
proximi Galliae ex Belgis sunt, ad eum legatos Iccium et Andebrogium,
primos civitatis, miserunt, qui dicerent se suaque omnia in fidem atque
potestatem populi Romani permittere, neque se cum reliquis Belgis
consensisse neque contra populum Romanum coniurasse, paratosque esse et
obsides dare et imperata facere et oppidis recipere et frumento ceterisque
rebus iuvare; reliquos omnes Belgas in armis esse, Germanosque qui cis
Rhenum incolant sese cum his coniunxisse, tantumque esse eorum omnium
furorem ut ne Suessiones quidem, fratres consanguineosque suos, qui eodem
iure et isdem legibus utantur, unum imperium unumque magistratum cum ipsis
habeant, deterrere potuelint quin cum iis consentirent.


Cum ab iis quaereret quae civitates quantaeque in armis essent et quid
in bello possent, sic reperiebat: plerosque Belgos esse ortos a Germanis
Rhenumque antiquitus traductos propter loci fertilitatem ibi consedisse
Gallosque qui ea loca incolerent expulisse, solosque esse qui, patrum
nostrorum memoria omni Gallia vexata, Teutonos Cimbrosque intra suos fines
ingredi prohibuerint; qua ex re fieri uti earum rerum memoria magnam sibi
auctoritatem Illagnosque spiritus in re militari sumerent. De numero
eorum omnia se habere explorata Remi dicebant, propterea quod
propinquitatibus adfinitatibus quo coniuncti quantam quisque multitudinem
in communi Belgarum concilio ad id bellum pollicitus sit cognoverint.

Plurimum inter eos Bellovacos et virtute et auctoritate et hominum numero
valere: hos posse conficere armata milia centum, pollicitos ex eo numero
electa milia LX totiusque belli imperium sibi postulare. Suessiones suos
esse finitimos; fines latissimos teracissimosque agros possidere. Apud
eos fuisse regem nostra etiam memoria Diviciacum, totius Galliae
potentissimum, qui cum magnae partis harum regionum, tum etiam Britanniae
imperium obtinuerit; nunc esse regem Galbam: ad hunc propter iustitiam
prudentiamque summam totius belli omnium voluntate deferri; oppida habere
numero XII, polliceri milia armata L; totidem Nervios, qui maxime feri
inter ipsos habeantur longissimeque absint; XV milia Atrebates, Ambianos X
milia, Morinos XXV milia, Menapios VII milia, Caletos X milia, Veliocasses
et Viromanduos totidem, Atuatucos XVIIII milia; Condrusos, Eburones,
Caerosos, Paemanos, qui uno nomine Germani appellantur, arbitrari ad XL
milia.


Caesar Remos cohortatus liberaliterque oratione prosecutus omnem
senatum ad se convenire principumque liberos obsides ad se adduci iussit.

Quae omnia ab his diligenter ad diem facta sunt. Ipse Diviciacum Haeduum
magnopere cohortatus docet quanto opere rei publicae comnlunisque salutis
intersit manus hostium distineri, ne cum tanta multitudine uno tempore
confligendum sit. Id fieri posse, si suas copias Haedui in fines
Bellovacorum introduxerint et eorum agros populari coeperint. His [datis]
mandatis eum a se dimittit. Postquam omnes Belgarum copias in unum locum
coactas ad se venire vidit neque iam longe abesse ab iis quos miserat
exploratoribus et ab Remis cognovit, flumen Axonam, quod est in extremis
Remorum finibus, exercitum traducere maturavit atque ibi castra posuit.

Quae res et latus ullum castrorum ripis fluminis muniebat et post eum quae
erant tuta ab hostibus reddebat et commeatus ab Remis reliquisque
civitatibus ut sine periculo ad eum portari possent efficiebat. In eo
flumine pons erat. Ibi praesidium ponit et in altera parte fluminis
Q. Titurium Sabinum legatum cum sex cohortibus relinquit; castra in
altitudinem pedum XII vallo fossaque duodeviginti pedum muniri iubet.


Ab his castris oppidum Remorum nomine Bibrax aberat milia passuum
VIII. Id ex itinere magno impetu Belgae oppugnare coeperunt. Aegre eo
die sustentatum est. Gallorum eadem atque Belgarum oppugnatio est haec:

ubi circumiecta multitudine hominum totis moenibus undique in murum
lapides iaci coepti sunt murusque defensoribus nudatus est, testudine
facta portas succedunt murumque subruunt. Quod tum facile fiebat. Nam
cum tanta multitudo lapides ac tela %coicerent%, in muro consistendi
potestas erat nulli. Cum finem oppugnandi nox fecisset, Iccius Remus,
summa nobilitate et gratia inter suos, qui tum oppido praeerat, unus ex
iis qui legati de pace ad Caesarem venerant, nuntium ad eum mittit, nisi
subsidium sibi submittatur, sese diutius sustinere non posse.


Eo de media nocte Caesar isdem ducibus usus qui nuntii ab Iccio
venerant, Numidas et Cretas sagittarios et funditores Baleares subsidio
oppidanis mittit; quorum adventu et Remis cum spe delensionis studium
propugnandi accessit et hostibus eadem de causa spes potiundi oppidi
discessit. Itaque paulisper apud oppidum morati agrosque Remorum
depopulati, omnibus vicis aedificiisque quo adire potuerant incensis, ad
castra Caesaris omnibus copiis contenderunt et a milibus passuum minus
duobus castra posuerunt; quae castra, ut fumo atque ignibus
significabatur, amplius milibus passuum VIII latitudinem patebant.


Caesar primo et propter multitudinem hostium et propter eximiam
opinionem virtutis proelio supersedere statuit; cotidie tamen equestribus
proeliis quid hostis virtute posset et quid nostri auderent
periclitabatur. Ubi nostros non esse inferiores intellexit, loco pro
castris ad aciem instruendam natura oportuno atque idoneo, quod is collis
ubi castra posita erant paululum ex planitie editus tantum adversus in
latitudinem patebat quantum loci acies instructa occupare poterat, atque
ex utraque parte lateris deiectus habebat et in fronte leniter fastigatus
paulatim ad planitiem redibat, ab utroque latere eius collis transversam
fossam obduxit circiter passuum CCCC et ad extremas fossas castella
constituit ibique tormenta conlocavit, ne, cum aciem instruxisset, hostes,
quod tantum multitudine poterant, ab lateribus pugnantes suos circumvenire
possent. Hoc facto, duabus legionibus quas proxime conscripserat in
castris relictis ut, si quo opus esset, subsidio duci possent, reliquas VI
legiones pro castris in acie constituit. Hostes item suas copias ex
castris eductas instruxerunt.


Palus erat non magna inter nostrum atque hostium exercitum. Hanc si
nostri transirent hostes expectabant; nostri autem, si ab illis initium
transeundi fieret, ut impeditos adgrederentur parati in armis erant.

Interim proelio equestri inter duas acies contendebatur. Ubi neutri
transeundi initium faciunt, secundiore equitum proelio nostris Caesar suos
in castra reduxit. Hostes protinus ex eo loco ad flumen Axonam
contenderunt, quod esse post nostra castra demonstratum est. Ibi vadis
repertis partem suarum copiarum traducere conati sunt eo consilio ut, si
possent, castellum, cui praeerat Q. Titurius legatus, expugnarent
pontemque interscinderent, si minus potuissent, agros Remorum
popularentur, qui magno nobis usui ad bellum gerendum erant, commeatuque
nostros prohiberent.


[Caesar] certior factus ab Titurio onlnem equitatum et levis armaturae
Numidas, funditores sagittariosque pontem traducit atque ad eos contendit.
Acriter in eo loco pugnatum est. Hostes impeditos nostri in flumine
adgressi magnum eorum numerum occiderunt; per eorum corpora reliquos
audacissime transire conantes multitudine telorum reppulerunt primosque,
qui transierant, equitatu circumventos interfecerunt. Hostes, ubi et de
expugnando oppido et de flumine transeundo spem se fefellisse
intellexerunt neque nostros in locum iniquiorum progredi pugnandi causa
viderunt atque ipsos res frumentaria deficere coepit, concilio convocato
constituerunt optimum esse domum suam quemque reverti, et quorum in fines
primum Romani exercitum introduxissent, ad eos defendendos undique
convenirent, ut potius in suis quam in alienis finibus decertarent et
domesticis copiis rei frumentariae uterentur. Ad eam sententiam cum
reliquis causis haec quoque ratio eos deduxit, quod Diviciacum atque
Haeduos finibus Bellovacorum adpropinquare cognoverant. His persuaderi ut
diutius morarentur neque suis auxilium terrent non poterat.


Ea re constituta, secunda vigilia magno cum, strepitu ac tumultu
castris egressi nullo certo ordine neque imperio, cum sibi quisque primum
itineris locum peteret et domum pervenire properaret, fecerunt ut
consimilis fugae profectio videretur. Hac re statim Caesar per
speculatores cognita insidias veritus, quod qua de causa discederent
nondum perspexerat, exercitum equitatumque castris continuit. Prima luce,
confirmata re ab exploratoribus, omnem equitatum, qui novissimum agmen
moraretur, praemisit. His Q. Pedium et L. Aurunculeium Cottam legatos
praefecit; T. Labienum legatum cum legionibus tribus subsequi iussit. Hi
novissimos adorti et multa milia passuum prosecuti magnam multitudinem
eorum fugientium conciderunt, cum ab extremo agmine, ad quos ventum erat,
consisterent fortiterque impetum nostrorum militum sustinerent, priores,
quod abesse a periculo viderentur neque ulla necessitate neque imperio
continerentur, exaudito clamore perturbatis ordinibus omnes in fuga sibi
praesidium ponerent. Ita sine ullo periculo tantam eorum multitudinem
nostri interfecerunt quantum fuit diei spatium; sub occasum solis sequi
destiterunt seque in castra, ut erat imperatum, receperunt.


Postridie eius diei Caesar, prius quam se hostes ex terrore ac fuga
reciperent, in fines Suessionum, qui proximi Remis erant, exercitum duxit
et magno itinere [confecto] ad oppidum Noviodunum contendit. Id ex
itinere oppugnare conatus, quod vacuum ab defensoribus esse audiebat,
propter latitudinem fossae murique altitudinem paucis defendentihus
expugnare non potuit. Castris munitis vineas agere quaeque ad oppugnandum
usui erant comparare coepit. Interim omnis ex fuga Suessionum multitudo
in oppidum proxima nocte convenit. Celeriter vineis ad oppidum actis,
aggere iacto turribusque constitutis, magnitudine operum, quae neque
viderant ante Galli neque audierant, et celeritate Romanorum permoti
legatos ad Caesarem de deditione mittunt et petentibus Remis ut
conservarentur impetrant.


Caesar, obsidibus acceptis primis civitatis atque ipsius Galbae regis
duobus filiis armisque omnibus ex oppido traditis, in deditionem
Suessiones accipit exercitumque in Bellovacos ducit. Qui cum se suaque
omnia in oppidum Bratuspantium contulissent atque ab eo oppido Caesar cum
exercitu circiter milia passuum V abesset, omnes maiores natu ex oppido
egressi manus ad Caesarem tendere et voce significare coeperunt sese in
eius fidem ac potestatem venire neque contra populum Romanum armis
contendere. Item, cum ad oppidum accessisset castraque ibi poneret, pueri
mulieresque ex muro passis mallibus suo more pacem ab Romanis petierunt.


Pro his Diviciacus (nam post discessum Belgarum dimissis Haeduorum
copiis ad Cum reverterat) facit verba: Bellovacos omni tempore in fide
atque amicitia civitatis Haeduae fuisse; impulsos ab suis principibus, qui
dicerent Haeduos a Caesare in servitutem redacto. omnes indignitates
contumeliasque perferre, et ab Haeduis defecisse et populo Romano bellum
intulisse. Qui eius consilii principes fuissent, quod intellegerent
quantam calamitatem civitati intulissent, in Britanniam profugisse.

Petere non solum Bellovacos, sed etiam pro his Haeduos, ut sua clementia
ac mansuetudine in eos utatur. Quod si fecerit, Haeduorum auctoritatem
apud omnes Belgas amplificaturum, quorum auxiliis atque opibus, si qua
bella inciderint, sustentare consuerint.


Caesar honoris Diviciaci atque Haeduorum causa sese eos in fidem
recepturum et conservaturum dixit, et quod erat civitas magna inter Belgas
auctoritate atque hominum multitudine praestabat, DC obsides poposcit.

His traditis omnibusque armis ex oppido conlatis, ab eo loco in fines
Ambianorum pervenit; qui se suaque omnia sine mora dediderunt. Eorum
fines Nervii attingebant. Quorum de natura moribusque Caesar cum
quaereret, sic reperiebat: nullum esse aditum ad eos mercatoribus; nihil
pati vini reliquarumque rerum ad luxuriam pertinentium inferri, quod his
rebus relanguescere animos eorum et remitti virtutem existimarent; esse
homines feros magnaeque virtutis; increpitare atque incusare reliquos
Belgas, qui se populo Romano dedidissent patriamque virtutem proiecissent;
confirmare sese neque legatos missuros neque ullam condicionem pacis
accepturos.


Cum per eorum fines triduum iter fecisset, inveniebat ex captivis
Sabim flumen a castris suis non amplius milibus passuum X abesse; trans id
flumen omnes Nervios consedisse adventumque ibi Romanorum expectare una
cum Atrebatibus et Viromanduis, finitimis suis (nam his utrisque
persuaserant uti eandem belli fortunam experirentur); expectari etiam ab
iis Atuatucorum copias atque esse in itinere; mulieres quique per aetatem
ad pugnam inutiles viderentur in eum locum coniecisse quo propter paludes
exercitui aditus non esset.


His rebus cognitis, exploratores centurionesque praemittit qui locum
castris idoneum deligant. Cum ex dediticiis Belgis reliquisque Gallis
complures Caesarem secuti una iter facerent, quidam ex his, ut postea ex
captivis cognitum est, eorum dierum consuetudine itineris nostri exercitus
perspecta, nocte ad Nervios pervenerunt atque his demonstrarunt inter
singulas legiones impedimentorum magnum numerum intercedere, neque esse
quicquam negotii, cum prima legio in castra venisset reliquaeque legiones
magnum spatium abessent, hanc sub sarcinis adoriri; qua pulsa
impedimentisque direptis, futurum ut reliquae contra consistere non
auderent. Adiuvabat etiam eorum collsilium qui rem deferebant quod Nervii
antiquitus, cum equitatu nihil possent (neque enim ad hoc tempus ei rei
student, sed quicquid possunt, pedestribus valent copiis), quo facilius
finitimorum equitatum, si praedandi causa ad eos venissent, impedirent,
teneris arboribus incisis atque inflexis crebrisque in latitudinem ramis
enatis [et] rubis sentibusque interiectis effecerant ut instar muri hae
saepes munimentum praeberent, quo non modo non intrari sed ne perspici
quidem posset. His rebus cum iter agminis nostri impediretur, non
omittendum sibi consilium Nervii existimaverunt.


Loci natura erat haec, quem locum nostri castris delegerant. Collis
ab summo aequaliter declivis ad flumen Sabim, quod supra nominavimus,
vergebat. Ab eo flumine pari acclivitate collis nascebatur adversus huic
et contrarius, passus circiter CC infimus apertus, ab superiore parte
silvestris, ut non facile introrsus perspici posset. Intra eas silvas
hostes in occulto sese continebant; in aperto loco secundum flumen paucae
stationes equitum videbantur. Fluminis erat altitudo pedum circiter
trium.


Caesar equitatu praemisso subsequebatur omnibus copiis; sed ratio
ordoque agminis aliter se habebat ac Belgae ad Nervios detulerant. Nam
quod hostibus adpropinquabat, consuetudine sua Caesar VI legiones
expeditas ducebat; post eas totius exercitus impedimenta conlocarat; inde
duae legiones quae proxime conscriptae erant totum agmen claudebant
praesidioque impedimentis erant. Equites nostri cum funditoribus
sagittariisque flumen transgressi cum hostium equitatu proelium
commiserunt. Cum se illi identidem in silvis ad suos reciperent ac rursus
ex silva in nostros impetum facerent, neque nostri longius quam quem ad
finem porrecta [ac] loca aperta pertinebant cedentes insequi auderent,
interim legiones VI quae primae venerant, opere dimenso, castra munire
coeperunt. Ubi prima impedimenta nostri exercitus ab iis qui in silvis
abditi latebant visa sunt, quod tempus inter eos committendi proelii
convenerat, ut intra silvas aciem ordinesque constituerant atque ipsi sese
confirmaverant, subito omnibus copiis provolaverunt impetumque in nostros
equites fecerunt. His facile pulsis ac proturbatis, incredibili
celeritate ad flumen decucurrerunt, ut paene uno tempore et ad silvas et
in flumine [et iam in manibus nostris] hostes viderentur. Eadem autem
celeritate adverso colle ad nostra castra atque eos qui in opere occupati
erant contenderunt.


Caesari omnia uno tempore erant agenda: vexillum proponendum, quod
erat insigne, cum ad arma concurri oporteret; signum tuba dandum; ab opere
revocandi milites; qui paulo longius aggeris petendi causa processerant
arcessendi; acies instruenda; milites cohortandi; signum dandum. Quarum
rerum magnam partem temporis brevitas et incursus hostium impediebat. His
difficultatibus duae res erant subsidio, scientia atque usus militum, quod
superioribus proeliis exercitati quid fieri oporteret non minus commode
ipsi sibi praescribere quam ab aliis doceri poterant, et quod ab opere
singulisque legionibus singulos legatos Caesar discedere nisi munitis
castris vetuerat. Hi propter propinquitatem et celeritatem hostium nihil
iam Caesaris imperium expectabant, sed per se quae videbantur
administrabant.


Caesar, necessariis rebus imperatis, ad cohortandos milites, quam [in]
partem fors obtulit, decucurrit et ad legionem decimam devenit. Milites
non longiore oratione cohortatus quam uti suae pristinae virtutis memoriam
retinerent neu perturbarentur animo hostiumque impetum fortiter
sustinerent, quod non longius hostes aberant quam quo telum adigi posset,
proelii committendi signum dedit. Atque in alteram item cohortandi causa
profectus pugnantibus occurrit. Temporis tanta fuit exiguitas hostiumque
tam paratus ad dimicandum animus ut non modo ad insignia accommodanda sed
etiam ad galeas induendas scutisque tegimenta detrahenda tempus defuerit.

Quam quisque ab opere in partem casu devenit quaeque prima signa
conspexit, ad haec constitit, ne in quaerendis suis pugnandi tempus
dimitteret.


Instructo exercitu magis ut loci natura [delectusque collis] et
necessitas temporis quam ut rei militaris ratio atque ordo postulabat, cum
diversae legiones aliae alia in parte hostibus resisterent saepibusque
densissimis, ut ante demonstravimus, interiectis prospectus impediretur,
neque certa subsidia conlocari neque quid in quaque parte opus esset
provideri neque ab uno omnia imperia administrari poterant. Itaque in
tanta rerum iniquitate fortunae quoque eventus varii sequebantur.


Legionis VIIII. et X. milites, ut in sinistra parte aciei
constiterant, pilis emissis cursu ac lassitudine exanimatos vulneribusque
confectos Atrebates (nam his ea pars obvenerat) celeriter ex loco
superiore in flumen compulerunt et transire conantes insecuti gladiis
magnam partem eorum impeditam interfecerunt. Ipsi transire flumen non
dubitaverunt et in locum iniquum progressi rursus resistentes hostes
redintegrato proelio in fugam coniecerunt. Item alia in parte diversae
duae legiones, XI. et VIII., profligatis Viromanduis, quibuscum erant
congressae, ex loco superiore in ipsis fluminis ripis proeliabantur. At
totis fere castris a fronte et a sinistra parte nudatis, cum in dextro
cornu legio XII. et non magno ab ea intervallo VII. constitisset, omnes
Nervii confertissimo agmine duce Boduognato, qui summam imperii tenebat,
ad eum locum contenderunt; quorum pars [ab] aperto latere legiones
circumvenire, pars summum castrorum locum petere coepit.


Eodem tempore equites nostri levisque armaturae pedites, qui cum iis
una fuerant, quos primo hostium impetu pulsos dixeram, cum se in castra
reciperent, adversis hostibus occurrebant ac rursus aliam in partem fugam
petebant; et calones, qui ab decumana porta ac summo iugo collis nostros
victores flumen transire conspexerant, praedandi causa egressi, cum
respexissent et hostes in nostris castris versari vidissent, praecipites
fugae sese mandabant. Simul eorum qui cum impedimentis veniebant clamor
fremitusque oriebatur, aliique aliam in partem perterriti ferebantur.

Quibus omnibus rebus permoti equites Treveri, quorum inter Gallos virtutis
opinio est singularis, qui auxilii causa a civitate missi ad Caesarem
venerant, cum multitudine hostium castra [nostra] compleri, legiones premi
et paene circumventas teneri, calones, equites, tunditores, Numidas
diversos dissipatosque in omnes partes fugere vidissent, desperatis
nostris rebus domum contenderunt: Romanos pulsos superatosque, castris
impedimentisque eorum hostes potitos civitati renuntiaverunt.


Caesar ab X. legionis cohortatione ad dextrum cornu prolectus, ubi
suos urgeri signisque in unum locum conlatis XII. legionis confertos
milites sibi ipsos ad pugnam esse impedimento vidit, quartae cohortis
omnibus centurionibus occisis signiferoque interfecto, signo amisso,
reliquarum cohortium omnibus fere centurionibus aut vulneratis aut
occisis, in his primipilo P. Sextio Baculo, fortissimo viro, multis
gravibusque vulneribus confecto, ut iam se sustinere non posset, reliquos
esse tardiores et non nullos ab novissimis deserto [loco] proelio excedere
ac tela vitare, hostes neque a fronte ex inferiore loco subeuntes
intermittere et ab utroque latere instare et rem esse in angusto vidit,
neque ullum esse subsidium quod submitti posset, scuto ab novissimis [uni]
militi detracto, quod ipse eo sine scuto venerat, in primam aciem
processit centurionibusque nominatim appellatis reliquos cohortatus
milites signa inferre et manipulos laxare iussit, quo facilius gladiis uti
possent. Cuius adventu spe inlata militibus ac redintegrato animo, cum
pro se quisque in conspectu imperatoris etiam in extremis suis rebus
operam navare cuperet, paulum hostium impetus tardatus est.


Caesar, cum VII. legionem, quae iuxta constiterat, item urgeri ab
hoste vidisset, tribunos militum monuit ut paulatim sese legiones
coniungerent et conversa signa in hostes inferrent. Quo facto cum aliis
alii subsidium ferrent neque timerent ne aversi ab hoste circumvenirentur,
audacius resistere ac fortius pugnare coeperunt. Interim milites legionum
duarum quae in novissimo agmine praesidio impedimentis fuerant, proelio
nuntiato, cursu incitato in summo colle ab hostibus conspiciebantur, et
T. Labienus castris hostium potitus et ex loco superiore quae res in
nostris castris gererentur conspicatus X. legionem subsidio nostris misit.
Qui cum ex equitum et calonum fuga quo in loco res esset quantoque in
periculo et castra et legiones et imperator versaretur cognovissent, nihil
ad celeritatem sibi reliqui fecerunt.


Horum adventu tanta rerum commutatio est facta ut nostri, etiam qui
vulneribus confecti procubuissent, scutis innixi proelium redintegrarent,
calones perterritos hostes conspicati etiam inermes armatis occurrerent,
equites vero, ut turpitudinem fugae virtute delerent, omnibus in locis
pugnae se legionariis militibus praeferrent. At hostes, etiam in extrema
spe salutis, tantam virtutem praestiterunt ut, cum primi eorum
cecidissent, proximi iacentibus insisterent atque ex eorum corporibus
pugnarent, his deiectis et coacervatis cadaveribus qui superessent ut ex
tumulo tela in nostros coicerent et pila intercepta remitterent: ut non
nequiquam tantae virtutis homines iudicari deberet ausos esse transire
latissimum flumen, ascendere altissimas ripas, subire iniquissimum locum;
quae facilia ex difficillimis animi magnitudo redegerat.


Hoc proelio facto et prope ad internecionem gente ac nomine Nerviorum
redacto, maiores natu, quos una cum pueris mulieribusque in aestuaria ac
paludes coniectos dixeramus, hac pugna nuntiata, cum victoribus nihil
impeditum, victis nihil tutum arbitrarentur, omnium qui supererant
consensu legatos ad Caesarem miserunt seque ei dediderunt; et in
commemoranda civitatis calamitate ex DC ad tres senatores, ex hominum
milibus LX vix ad D, qui arma ferre possent, sese redactos esse dixerunt.

Quos Caesar, ut in miseros ac supplices usus misericordia videretur,
diligentissime conservavit suisque finibus atque oppidis uti iussit et
finitimis imperavit ut ab iniuria et maleficio se suosque prohiberent.


Atuatuci, de quibus supra diximus, cum omnibus copiis auxilio Nerviis
venirent, hac pugna nuntiata ex itinere domum reverterunt; cunctis oppidis
castellisque desertis sua omnia in unum oppidum egregie natura munitum
contulerunt. Quod cum ex omnibus in circuitu partibus altissimas rupes
deiectusque haberet, una ex parte leniter acclivis aditus in latitudinem
non amplius pedum CC relinquebatur; quem locum duplici altissimo muro
munierant; tum magni ponderis saxa et praeacutas trabes in muro
conlocabant. Ipsi erant ex Cimbris Teutonisque prognati, qui, cum iter in
provinciam nostram atque Italiam; facerent, iis impedimentis quae secum
agere ac portare non poterant citra flumen Rhenum depositis custodiae [ex
suis] ac praesidio VI milia hominum una reliquerant. Hi post eorum obitum
multos annos a finitimis exagitati, cum alias bellum inferrent, alias
inlatum defenderent, consensu eorum omnium pace facta hunc sibi domicilio
locum delegerant.


Ac primo adventu exercitus nostri crebras ex oppido excursiones
faciebant parvulisque proeliis cum nostris contendebant; postea vallo
pedum XII in circuitu %XV% milium crebrisque castellis circummuniti oppido
sese continebant. Ubi vineis actis aggere extructo turrim procul
constitui viderunt, primum inridere ex muro atque increpitare vocibus,
quod tanta machinatio a tanto spatio institueretur: quibusnam mallibus
aut quibus viribus praesertim homines tantulae staturae (nam plerumque
omnibus Gallis prae magnitudine corporum quorum brevitas nostra contemptui
est) tanti oneris turrim in muro sese [posse] conlocare confiderent?


Ubi vero moveri et adpropinquare muris viderunt, nova atque inusitata
specie commoti legatos ad Caesarem de pace miserunt, qui ad hunc modum
locuti, non se existimare Romanos sine ope divina bellum gerere, qui
tantae altitudinis machinationes tanta celeritate promovere possent, se
suaque omnia eorum potestati permittere dixerunt. Unum petere ac
deprecari: si forte pro sua clementia ac mansuetudine, quam ipsi ab aliis
audirent, statuisset Atuatucos esse conservandos, ne se armis despoliaret.
Sibi omnes fere finitimos esse inimicos ac suae virtuti invidere; a
quibus se defelldere traditis armis non possent. Sibi praestare, si in
eum casum deducerentur, quamvis fortunam a populo Romano pati quam ab his
per cruciatum interfici inter quos dominari consuessent.


Ad haec Caesar respondit: se magis consuetudine sua quam merito eorum
civitatem conservaturum, si prius quam murum aries attigisset se
dedidissent; sed deditionis nullam esse condicionem nisi armis traditis.

Se id quod in Nerviis fecisset facturum finitimisque imperaturum ne quam
dediticiis populi Romani iniuriam inferrent. Re renuntiata ad suos illi
se quae imperarentur facere dixerunt. Armorum magna multitudine de muro
in fossam, quae erat ante oppidum, iacta, sic ut prope summam muri
aggerisque altitudinem acervi armorum adaequarent, et tamen circiter parte
tertia, ut postea perspectum est, celata atque in oppido retenta, portis
patefactis eo die pace sunt usi.


Sub vesperum Caesar portas claudi militesque ex oppido exire iussit,
ne quam noctu oppidani a militibus iniuriam acciperent. Illi ante inito,
ut intellectum est, consilio, quod deditione facta nostros praesidia
deducturos aut denique indiligentius servaturos crediderant, partim cum
iis quae retinuerant et celaverant armis, partim scutis ex cortice factis
aut viminibus intextis, quae subito, ut temporis exiguitas postulabat,
pellibus induxerant, tertia vigilia, qua minime arduus ad nostras
munitiones accensus videbatur, omnibus copiis repente ex oppido eruptionem
fecerunt. Celeriter, ut ante Caesar imperaverat, ignibus significatione
facta, ex proximis castellis eo concursum est, pugnatumque ab hostibus ita
acriter est ut a viris fortibus in extrema spe salutis iniquo loco contra
eos qui ex vallo turribusque tela iacerent pugnari debuit, cum in una
virtute omnis spes consisteret. Occisis ad hominum milibus IIII reliqui
in oppidum reiecti sunt. Postridie eius diei refractis portis, cum iam
defenderet nemo, atque intromissis militibus nostris, sectionem eius
oppidi universa Caesar vendidit. Ab iis qui emerant capitum numerus ad
eum relatus est milium LIII.


Eodem tempore a P. Crasso, quem cum legione una miserat ad Venetos,
Venellos, Osismos, Coriosolitas, Esuvios, Aulercos, Redones, quae sunt
maritimae civitates Oceanumque attingunt, certior factus est omnes eas
civitates in dicionem potestatemque populi Romani esse redactas.


His rebus gestis omni Gallia pacata, tanta huius belli ad barbaros
opinio perlata est uti ab iis nationibus quae trans Rhenum incolerent
legationes ad Caesarem mitterentur, quae se obsides daturas, imperata
facturas pollicerentur. Quas legationes Caesar, quod in Italiam
Illyricumque properabat, inita proxima aestate ad se reverti iussit. Ipse
in Carnutes, Andes, Turonos quaeque civitates propinquae iis locis erant
ubi bellum gesserat, legionibus in hiberna deductis, in Italiam profectus
est. Ob easque res ex litteris Caesaris dierum XV supplicatio decreta
est, quod ante id tempus accidit nulli.




C. IULI CAESARIS DE BELLO GALLICO COMMENTARIUS TERTIUS

CVM in Italiam proficisceretur Caesar, Ser. Galbam cum legione XII.

et parte equitatus in Nantuates, Veragros Sedunosque misit, qui a finibus
Allobrogum et lacu Lemanno et flumine Rhodano ad summas Alpes pertinent.

Causa mittendi fuit quod iter per Alpes, quo magno cum periculo magnisque
cum portoriis mercatores ire consuerant, patefieri volebat. Huic
permisit, si opus esse arbitraretur, uti in his locis legionem hiemandi
causa conlocaret. Galba secundis aliquot proeliis factis castellisque
compluribus eorum expugnatis, missis ad eum undique legatis obsidibusque
datis et pace facta, constituit cohortes duas in Nantuatibus conlocare et
ipse cum reliquis eius legionis cohortibus in vico Veragrorum, qui
appellatur Octodurus hiemare; qui vicus positus in valle non magna adiecta
planitie altissimis montibus undique continetur. Cum hic in duas partes
flumine divideretur, alteram partem eius vici Gallis [ad hiemandum]
concessit, alteram vacuam ab his relictam cohortibus attribuit. Eum locum
vallo fossaque munivit.


Cum dies hibernorum complures transissent frumentumque eo comportari
iussisset, subito per exploratores certior factus est ex ea parte vici,
quam Gallis concesserat, omnes noctu discessisse montesque qui impenderent
a maxima multitudine Sedunorum et Veragrorum teneri. Id aliquot de causis
acciderat, ut subito Galli belli renovandi legionisque opprimendae
consilium caperent: primum, quod legionem neque eam plenissimam detractis
cohortibus duabus et compluribus singillatim, qui commeatus petendi causa
missi erant, absentibus propter paucitatem despiciebant; tum etiam, quod
propter iniquitatem loci, cum ipsi ex montibus in vallem decurrerent et
tela coicerent, ne primum quidem impetum suum posse sustineri
existimabant. Accedebat quod suos ab se liberos abstraetos obsidum nomine
dolebant, et Romanos non solum itinerum causa sed etiam perpetuae
possessionis culmina Alpium oceupare conari et ea loca finitimae
provinciae adiungere sibi persuasum habebant.


His nuntiis acceptis Galba, cum neque opus hibernorum munitionesque
plene essent perfectae neque de frumento reliquoque commeatu satis esset
provisum quod deditione facta obsidibusque acceptis nihil de bello
timendum existimaverat, consilio celeriter convocato sententias exquirere
coepit. Quo in consilio, cum tantum repentini periculi praeter opinionem
accidisset ac iam omnia fere superiora loca multitudine armatorum completa
conspicerentur neque subsidio veniri neque commeatus supportari
interclusis itineribus possent, prope iam desperata salute non nullae eius
modi sententiae dicebantur, ut impedimentis relictis eruptione facta isdem
itineribus quibus eo pervenissent ad salutem contenderent. Maiori tamen
parti placuit, hoc reservato ad extremum [casum] consilio interim rei
eventum experiri et castra defendere.


Brevi spatio interiecto, vix ut iis rebus quas constituissent
conlocandis atque administrandis tempus daretur, hostes ex omnibus
partibus signo dato decurrere, lapides gaesaque in vallum coicere. Nostri
primo integris viribus fortiter propugnare neque ullum flustra telum ex
loco superiore mittere, et quaecumque pars castrorum nudata defensoribus
premi videbatur, eo occurrere et auxilium ferre, sed hoc superari quod
diuturnitate pugnae hostes defessi proelio excedebant, alii integris
viribus succedebant; quarum rerum a nostris propter paucitatem fieri nihil
poterat, ac non modo defesso ex pugna excedendi, sed ne saucio quidem eius
loci ubi constiterat relinquendi ac sui recipiendi facultas dabatur.


Cum iam amplius horis sex continenter pugnaretur, ac non solum vires
sed etiam tela nostros deficerent, atque hostes acrius instarent
languidioribusque nostris vallum scindere et fossas complere coepissent,
resque esset iam ad extremum perducta casum, P. Sextius Baculus, primi
pili centurio, quem Nervico proelio compluribus confectum vulneribus
diximus, et item C. Volusenus, tribunus militum, vir et consilii magni et
virtutis, ad Galbam accurrunt atque unam esse spem salutis docent, si
eruptione facta extremum auxilium experirentur. Itaque convocatis
centurionibus celeriter milites certiores facit, paulisper intermitterent
proelium ac tantum modo tela missa exciperent seque ex labore reficerent,
post dato signo ex castris erumperent, atque omnem spem salutis in virtute
ponerent.


Quod iussi sunt faciunt, ac subito omnibus portis eruptione facta
neque cognoscendi quid fieret neque sui colligendi hostibus facultatem
relinquunt. Ita commutata fortuna eos qui in spem potiundorum castrorum
venerant undique circumventos intercipiunt, et ex hominum milibus amplius
XXX, quem numerum barbarorum ad castra venisse constabat, plus tertia
parte interfecta reliquos perterritos in fugam coiciunt ac ne in locis
quidem superioribus consistere patiuntur. Sic omnibus hostium copiis
fusis armisque exutis se intra munitiones suas recipiunt. Quo proelio
facto, quod saepius fortunam temptare Galba nolebat atque alio se in
hiberna consilio venisse meminerat, aliis occurrisse rebus videbat, maxime
frumenti [commeatusque] inopia permotus postero die omnibus eius vici
aedificiis incensis in provinciam reverti contendit, ac nullo hoste
prohibente aut iter demorante incolumem legionem in Nantuates, inde in
Allobroges perduxit ibique hiemavit.


His rebus gestis cum omnibus de causis Caesar pacatam Galliam
existimaret, [superatis Belgis, expulsis Germanis, victis in Alpibus
Sedunis,] atque ita inita hieme in Illyricum profectus esset, quod eas
quoque nationes adire et regiones cognoseere volebat, subitum bellum in
Gallia eoortum est. Eius belli haec fuit causa. P. Crassus adulescens
eum legione VII. proximus mare Oeeanum in Andibus hiemabat. Is, quod in
his loeis inopia frumenti erat, praefectos tribunosque militum eomplures
in finitimas civitates frumenti causa dimisit; quo in numero est
T. Terrasidius missus in Esuvios, M. Trebius Gallus in Coriosolites,
Q. Velanius eum T. Silio in Venetos.


Huius est civitatis longe amplissima auctoritas omnis orae maritimae
regionum earum, quod et naves habent Veneti plurimas, quibus in Britanniam
navigare consuerunt, et scientia atque usu rerum nauticarum ceteros
antecedunt et in magno impetu maris atque aperto paucis portibus
interiectis, quos tenent ipsi, omnes fere qui eo mari uti consuerunt
habent vectigales. Ab his fit initium retinendi Silii atque Velanii, quod
per eos suos se obsides, quos Crasso dedissent, recuperaturos
existimabant. Horum auctoritate finitimi adducti, ut sunt Gallorum subita
et repentina consilia, eadem de causa Trebium Terrasidiumque retinent et
celeriter missis legatis per suos principes inter se coniurant nihil nisi
communi consilio acturos eundemque omnes fortunae exitum esse laturos,
reliquasque civitates sollicitant, ut in ea libertate quam a maioribus
acceperint permanere quam Romanorum servitutem perferre malint. Omni ora
maritima celeriter ad suam sententiam perducta communem legationem ad
P. Crassum mittunt, si velit suos recuperare, obsides sibi remittat.


Quibus de rebus Caesar a Crasso certior factus, quod ipse aberat
longius, naves interim longas aedificari in flumine Ligeri, quod influit
in Oceanum, remiges ex provincia institui, nautas gubernatoresque
comparari iubet. His rebus celeriter administratis ipse, cum primum per
anni tempus potuit, ad exercitum contendit. Veneti reliquaeque item
civitates cognito Caesaris adventu [certiores facti], simul quod quantum
in se facinus admisissent intellegebant, [legatos, quod nomen ad omnes
nationes sanctum inviolatumque semper fuisset, retentos ab se et in
vincula coniectos,] pro magnitudine periculi bellum parare et maxime ea
quae ad usum navium pertinent providere instituunt, boc maiore spe quod
multum natura loci confidebant. Pedestria esse itinera concisa
aestuariis, navigationem impeditam propter inscientiam locorum
paucitatemque portuum sciebant, neque nostros exercitus propter inopiam
frumenti diutius apud se morari posse confidebant; ac iam ut omnia contra
opinionem acciderent, tamen sc plurimum navibus posse, [quam] Romanos
neque ullam facultatem habere navium, neque eorum locorum ubi bellum
gesturi essent vada, portus, insulas novisse; ac longe aliam esse
navigationem in concluso mari atque in vastissimo atque apertissimo Oceano
perspiciebant. His initis consiliis oppida muniunt, frumenta ex agris in
oppida comportant, naves in Venetiam, ubi Caesarem primum bellum gesturum
constabat, quam plurimas possunt cogunt. Socios sibi ad id bellum
Osismos, Lexovios, Namnetes, Ambiliatos, Morinos, Diablintes, Menapios
adsciscunt; auxilia ex Britannia, quae contra eas regiones posita est,
arcessunt.


Erant hae difficultates belli gerendi quas supra ostendiIrIus, sed
tamen multa Caesarem ad id bellum incitabant: iniuria retentorum equitum
Romanorum, rebellio facta post deditionem, defectio datis obsidibus, tot
civitatum coniuratio, in primis ne hac parte neglecta reliquae nationes
sibi idem licere arbitrarentur. Itaque cum intellegeret omnes fere Gallos
novis rebus studere et ad bellum mobiliter celeriterque excitari, omnes
autem homines natura libertati studere et condicionem servitutis odisse,
prius quam plures civitates conspirarent, partiendum sibi ac latius
distribuendum exercitum putavit.


Itaque T. Labienum legatum in Treveros, qui proximi flumini Rheno
sunt, cum equitatu mittit. Huic imandat, Remos reliquosque Belgas adeat
atque in officio contineat Germanosque, qui auxilio a Belgis arcessiti
dicebantur, si per vim navibus flumen transire conentur, prohibeat.

P. Crassum cum cohortibus legionariis XII et magno numero equitatus in
Aquitaniam proficisci iubet, ne ex his nationibus auxilia in Galliam
mittantur ac tantae nationes coniungantur. Q. Titurium Sabinum legatum
cum legionibus tribus in Venellos, Coriosolites Lexoviosque mittit, qui
eam manum distinendam curet. D. Brutum adulescentem classi Gallicisque
navibus, quas ex Pictonibus et Santonis reliquisque pacatis regionibus
convenirel iusserat, praeficit et, cum primum possit, in Venetos
proficisci iubet. Ipse eo pedestribus copiis contendit.


Erant eius modi fere situs oppidorum ut posita in extremis lingulis
promunturiisque neque pedibus aditum haberent, cum ex alto se acstus
incitavisset, quod [bis] accidit semper horarum XII spatio, neque navibus,
quod rursus minuente aestu naves in vadis adflictarentur. Ita utraque re
oppidorum oppugnatio impediebatur. Ac si quando magnitudine operis forte
superati, extruso mari aggere ac molibus atque his oppidi moenibus
adaequatis, suis fortunis desperare coeperant, magno numero navium
adpulso, cuius rei summam facultatem habebant, omnia sua deportabant seque
in proxima oppida recipiebant: ibi se rursus isdem oportunitatibus loci
defendebant. Haec eo facilius Inagnaln partem aestatis faciebant quod
nostrae naves tempestatibus detinebantur summaque erat vasto atque aperto
mari, rnagnis aestibus, raris ac prope nullis portibus difficultas
navigandi.


Namque ipsorum naves ad hunc modum factae armataeque erant: carinae
aliquanto planiores quam nostrarum navium, quo facilius vada ac decessum
aestus excipere possent; prorae admodum erectae atque item puppes, ad
magnitudinem fluctuum tempestatumque accommodatae; naves totae factae ex
robore ad quamvis vim et contumeliam perferendam; transtra ex pedalibus in
altitudinem trabibus, confixa clavis ferreis digiti pollicis crassitudine;
ancorae pro funibus ferreis catenis revinctae; pelles pro velis alutaeque
tenuiter confectae, [hae] sive propter inopiam lini atque eius usus
inscientiam, sive eo, quod est magis veri simile, quod tantas tempestates
Oceani tantosque impetus ventorum sustineri ac tanta onera navium regi
velis non satis commode posse arbitrabantur. Cum his navibus nostrae
classi eius modi congressus erat ut una celeritate et pulsu remorum
praestaret, reliqua pro loci natura, pro vi tempestatum illis essent
aptiora et accommodatiora. Neque enim iis nostrae rostro nocere poterant
(tanta in iis erat firmitudo), neque propter altitudinem facile telum
adigebatur, et eadem de causa minus commode copulis continebautur.

Accedebat ut, cum [saevire ventus coepisset et] se vento dedissent, et
tempestatem ferrent facilius et in vadis consisterent tutius et ab aestu
relictae nihil saxa et cotes timerent; quarum rerum omnium nostris navibus
casus erat extimescendus.


Compluribus expugnatis oppidis Caesar, ubi intellexit frustra tantum
laborem sumi neque hostium fugam captis oppidis reprimi neque iis noceri
posse, statuit expectandam classem. Quae ubi convenit ac primum ab
hostibus visa est, circiter CCXX naves eorum paratissimae atque omni
genere armorum ornatissimae profectae ex portu nostris adversae
constiterunt; neque satis Bruto, qui classi praeerat, vel tribunis militum
centurionibusque, quibus singulae naves erant attributae, constabat quid
agerent aut quam rationem pugnae insisterent. Rostro enim noceri non
posse cognoverant; turribus autem excitatis tamen has altitudo puppium ex
barbaris navibus superabat, ut neque ex inferiore loco satis commode tela
adigi possent et missa a Gallis gravius acciderent. Una erat magno usui
res praeparata a nostris, falces praeacutae insertae adfixaeque longuriis,
non absimili forma muralium falcium. His cum funes qui antemnas ad malos
destinabant comprehensi adductique erant, navigio remis incitato
praerumpebantur. Quibus abscisis antemnae necessario concidebant, ut, cum
omnis Gallicis navibus spes in velis armamentisque consisteret, his
ereptis omnis usus navium uno tempore eriperetur. Reliquum erat certamen
positum in virtute, qua nostri milites facile superabant, atque eo magis
quod in conspectu Caesaris atque omnis exercitus res gerebatur, ut nullum
paulo fortius factum latere posset; omnes enim colles ac loca superiora,
unde erat propinquus despectus in mare, ab exercitu tenebantur.


Deiectis, ut diximus, antemnis, cum singulas binae ac ternae naves
circumsteterant, milites summa vi transcendere in hostium naves
contendebant. Quod postquam barbari fieri animadverterunt, expugnatis
compluribus navibus, cum ei rei nullum reperiretur auxilium, fuga salutem
petere contenderunt. Ac iam conversis in eam partem navibus quo ventus
ferebat, tanta subito malacia ac tranquillitas extitit ut se ex loco
movere non possent. Quae quidem res ad negotium conficiendum maximae fuit
oportunitati: nam singulas nostri consectati expugnaverunt, ut perpaucae
ex omni numero noctis interventu ad terram per venirent, cum ab hora fere
IIII. usque ad solis occasum pugnaretur.


Quo proelio bellum Venetorum totiusque orae maritimae confectum est.

Nam cum omnis iuventus, omnes etiam gravioris aetatis in quibus aliquid
consilii aut dignitatis fuit eo convenerant, tum navium quod ubique fuerat
in unum locum coegerant; quibus amissis reliqui neque quo se reciperent
neque quem ad modum oppida defenderent habebant. Itaque se suaque omnia
Caesari dediderunt. In quos eo gravius Caesar vindicandum statuit quo
diligentius in reliquum tempus a barbaris ius legatorum conservaretur.

Itaque omni senatu necato reliquos sub corona vendidit.


Dum haec in Venetis geruntur, Q. Titurius Sabinus cum iis copiis quas
a Caesare acceperat in fines Venellorum pervenit. His praeerat Viridovix
ac summam imperii tenebat earum omnium civitatum quae defecerant, ex
quibus exercitum [magnasque scopias] coegerat; atque his paucis diebus
Aulerci Eburovices Lexoviique, senatu suo interfecto quod auctores belli
esse nolebant, portas clauserunt seque cum Viridovice coniunxerunt;
magnaque praeterea multitudo undique ex Gallia perditorum hominum
latronumque convenerat, quos spes praedandi studiumque bellandi ab agri
cultura et cotidiano labore revocabat. Sabinus idoneo omnibus rebus loco
castris sese tenebat, cum Viridovix contra eum duorum milium spatio
consedisset cotidieque productis copiis pugnandi potestatem faceret, ut
iam non solum hostibus in contemptionem Sabinus veniret, sed etiam
nostrorum militum vocibus non nihil carperetur; tantamque opinionem
timoris praebuit ut iam ad vallum castrorum hostes accedere auderent. Id
ea de causa faciebat quod cum tanta multitudine hostium, praesertim eo
absente qui summam imperii teneret, nisi aequo loco aut oportunitate
aliqua data legato dimicandum non existimabat.


Hac confirmata opinione timoris idoneum quendam hominem et callidum
deligit, Gallum, ex iis quos auxilii causa secum habebat. Huic magnis
praemiis pollicitationibusque persuadet uti ad hostes transeat, et quid
fieri velit edocet. Qui ubi pro perfuga ad eos venit, timorem Romanorum
proponit, quibus angustiis ipse Caesar a Venetis prematur docet, eque
longius abesse quin proxima nocte Sabinus clam ex castris exercitum educat
et ad Caesarem auxilii ferendi causa proficiscatur. Quod ubi auditum est,
conclamant omnes occasionem negotii bene gerendi amittendam non esse: ad
castra iri oportere. Multae res ad hoc consilium Gallos hortabantur:

superiorum dierum Sabini cunctatio, perfugae confirmatio, inopia
cibariorum, cui rei paum diligenter ab iis erat provisum, spes Venetici
belli, et quod fere libenter. homines id quod volunt credunt. His rebus
adducti non prius Viridovicem reliquosque duces ex concilio dimittunt quam
ab iis sit concessum arma uti capiant et ad castra contendant. Qua re
concessa laeti, ut explorata victoria, sarmentis virgultisque collectis,
quibus fossas Romanorum compleant, ad castra pergunt.


Locus erat castrorum editus et paulatim ab imo acclivis circiter
passus mille. Huc magno cursu contenderunt, ut quam minimum spatii ad se
colligendos armandosque Romanis daretur, exanimatique pervenerunt.

Sabinus suos hortatus cupientibus signum dat. Impeditis hostibus propter
ea quae ferebant onera subito duabus portis eruptionem fieri iubet.

Factum est oportunitate loci, hostium inscientia ac defatigatione, virtute
militum et superiorum pugnarum exercitatione, ut ne unum quidem nostrorum
impetum ferrent ac statim terga verterent. Quos impeditos integris
viribus milites nostri consecuti magnum numerum eorum occiderunt; reliquos
equites consectati paucos, qui ex fuga evaserant, reliquerunt. Sic uno
tempore et de navali pugna Sabinus et de Sabini victoria Caesar est
certior factus, civitatesque omnes se statim Titurio dediderunt. Nam ut
ad bella suscipienda Gallorum alacer ac promptus est animus, sic mollis ac
minime resistens ad calamitates ferendas mens eorum est.


Eodem fere tempore P. Crassus., cum in Aquitaniam pervenisset, quae
[pars], ut ante dictum est, [et regionum latitudine et multitudine
hominum] tertia pars Galliae est [aestimanda], cum intellegeret in iis
locis sibi bellum gerendum ubi paucis ante annis L. Valerius Praeconinus
legatus exercitu pulso interfectus esset atque unde L. Manlius proconsul
impedimentis amissis profugisset, non mediocrem sibi diligentiam
adhibendam intellegebat. Itaque re frumentaria provisa, auxiliis
equitatuque comparato, multis praeterea viris fortibus Tolosa et Carcasone
et Narbone, quae sunt civitates Galliae provinciae finitimae, ex his
regionibus nominatim evocatis, in Sotiatium fines exercitum introduxit.

Cuius adventu cognito Sotiates magnis copiis coactis, equitatuque, quo
plurimum valebant, in itinere agmen nostrum adorti primum equestre
proelium commiserunt, deinde equitatu suo pulso atque insequentibus
nostris subito pedestres copias, quas in convalle in insidiis
conlocaverant, ostenderunt. Hi nostros disiectos adorti proelium
renovarunt.


Pugnatum est diu atque acriter, cum Sotiates superioribus victoriis
freti in sua virtute totius Aquitaniae salutem positam putarent, nostri
autem quid sine imperatore et sine reliquis legionibus adulescentulo duce
efficere possent perspici cuperent; tandem confecti vulneribus hostes
terga verterunt. Quorum magno numero interfecto Crassus ex itinere
oppidum Sotiatium oppugnare coepit. Quibus fortiter resistentibus vineas
turresque egit. Illi alias eruptione temptata, alias cuniculis ad aggerem
vineasque actis (cuius rei sunt longe peritissimi Aquitani, propterea quod
multis locis apud eos aerariae secturaeque sunt), ubi diligentia nostrorum
nihil his rebus profici posse intellexerunt, legatos ad Crassum mittunt
seque in deditionem ut recipiat petunt. Qua re impetrata arma tradere
iussi faciunt.


Atque in eam rem omnium nostrorum intentis animis alia ex parte oppidi
Adiatunnus, qui summam imperii tenebat, cum DC devotis, quos illi
soldurios appellant, quorum haec est condicio, ut omnibus in vita commodis
una cum iis fruantur quorum se amicitiae dediderint, si quid his per vim
accidat, aut eundem casum una ferant aut sibi mortem consciscant; neque
adhuc hominum memoria repertus est quisquam qui, eo interfecto cuius se
amicitiae devovisset, mortem recusaret---cum his Adiatunnus eruptionem
facere conatus clamore ab ea parte munitionis sublato cum ad arma milites
concurrissent vehementerque ibi pugnatum esset, repulsus in oppidum tamen
uti eadem deditionis condicione uteretur a Crasso impetravit.


Armis obsidibusque acceptis, Crassus in fines Vocatium et Tarusatium
profectus est. Tum vero barbari commoti, quod oppidum et natura loci et
manu munitum paucis diebus quibus eo ventum erat expugnatum cognoverant,
legatos quoque versus dimittere, coniurare, obsides inter se dare, copias
parare coeperunt. Mittuntur etiam ad eas civitates legati quae sunt
citerioris Hispaniae finitimae Aquitaniae: inde auxilia ducesque
arcessuntur. Quorum adventu magna cum auctoritate et magna [cum] hominum
multitudine bellum gerere conantur. Duces vero ii deliguntur qui una cum
Q. Sertorio omnes annos fuerant summamque scientiam rei militaris habere
existimabantur. Hi consuetudine populi Romani loca capere, castra munire,
commeatibus nostros intercludere instituunt. Quod ubi Crassus
animadvertit, suas copias propter exiguitatem non facile diduci, hostem et
vagari et vias obsidere et castris satis praesidii relinquere, ob eam
causam minus commode frumentum commeatumque sibi supportari, in dies
hostium numcrum augeri, non cunctandum existimavit quin pugna decertaret.

Hac re ad consilium delata, ubi omnes idem sentire intellexit, posterum
diem pugnae constituit.


Prima luce productis omnibus copiis duplici acie instituta, auxiliis
in mediam aciem coniectis, quid hostes consilii caperent expectabat.

Illi, etsi propter multitudinem et veterem belli gloriam paucitatemque
nostrorum se tuto dimicaturos existimabant, tamen tutius esse
arbitrabantur obsessis viis commeatu intercluso sine vulnere victoria
potiri, et si propter inopiam rei frumentariae Romani se recipere
coepissent, impeditos in agmine et sub sarcinis infirmiores animo adoriri
cogitabant. Hoc consilio probato ab ducibus, productis Romanorum copiis,
sese castris tenebant. Hac re perspecta Crassus, cum sua cunctatione
atque opinione timoris hostes nostros milites alacriores ad pugnaudum
effecissent atque omnium voces audirentur expectari diutius non oportere
quin ad castra iretur, cohortatus suos omnibus cupientibus ad hostium
castra contendit.


Ibi cum alii fossas complerent, alii multis telis coniectis defensores
vallo munitionibusque depellerent, auxiliaresque, quibus ad pugnam non
multum Crassus confidebat, lapidibus telisque subministrandis et ad
aggerem caespitibus comportandis speciem atque opinionem pugnantium
praeberent, cum item ab hostibus constanter ac non timide pugnaretur
telaque ex loco superiore missa non frustra acciderent, equites circumitis
hostium castris Crasso renuntiaverunt non eadem esse diligentia ab
decumana porta castra munita facilemque aditum habere.


Crassus equitum praefectos cohortatus, ut magnis praemiis
pollicitationibusque suos excitarent, quid fieri vellet ostendit. Illi,
ut erat imperatum, eductis iis cohortibus quae praesidio castris relictae
intritae ab labore erant, et longiore itinere circumductis, ne ex hostium
castris conspici possent, omnium oculis mentibusque ad pugnam intentis
celeriter ad eas quas diximus munitiones pervenerunt atque his prorutis
prius in hostium castris constiterunt quam plane ab his videri aut quid
rei gereretur cognosci posset. Tum vero clamore ab ea parte audito nostri
redintegratis viribus, quod plerumque in spe victoriae accidere consuevit,
acrius impugnare coeperunt. Hostes undique circumventi desperatis omnibus
rebus se per munitiones deicere et fuga salutem petere contenderunt. Quos
equitatus apertissimis campis consectatus ex milium L numero, quae ex
Aquitania Cantabrisque convenisse constabat, vix quarta parte relicta,
multa nocte se in castra recepit.


Hac audita pugna maxima pars Aquitaniae sese Crasso dedidit obsidesque
ultro misit; quo in numero fuerunt Tarbelli, Bigerriones, Ptianii,
Vocates, Tarusates, Elusates, Gates, Ausci, Garumni, Sibusates, Cocosates:
paucae ultimae nationes anni tempore confisae, quod hiems suberat, id
facere neglexerunt.


Eodem fere tempore Caesar, etsi pmpe exacta iam aestas erat, tamen,
quod omni Gallia pacata Morini Menapiique supererant, qui in armis essent
neque ad eum umquam legatos de pace misissent, arbitratus id bellum
celeriter confici posse eo exercitum duxit; qui longe alia ratione ac
reliqui Galli bellum gerere coeperunt. Nam quod intellegebant maximas
nationes, quae proelio contendissent, pulsas superatasque esse,
continentesque silvas ac paludes habebant, eo se suaque omnia contulerunt.
Ad quarum initium silvarum cum Caesar pervenisset castraque munire
instituisset neque hostis interim visus esset, dispersis in opere nostris
subito ex omnibus partibus silvae evolaverunt et in nostros impetum
fecerunt. Nostri celeriter arma ceperunt eosque in silvas repulerunt et
compluribus interfectis longius impeditioribus locis secuti paucos ex suis
deperdiderunt.


Reliquis deinceps diebus Caesar silvas caedere instituit, et ne quis
inermibus imprudentibusque militibus ab latere impetus fieri posset, omnem
eam materiam quae erat caesa conversam ad hostem conlocabat et pro vallo
ad utrumque latus extruebat. Incredibili celeritate magno spatio paucis
diebus confecto, cum iam pecus atque extrema impedimenta a nostris
tenerentur, ipsi densiores silvas peterent, eius modi sunt tempestates
consecutae uti opus necessario intermitteretur et continuatione imbrium
diutius sub pellibus milites contineri non possent. Itaque vastatis
omnibus eorum agris, vicis aedificiisque incensis, Caesar exercitum
reduxit et in Aulercis Lexoviisque, reliquis item civitatibus quae proxime
bellum fecerant, in hibernis conlocavit.




C. IULI CAESARIS DE BELLO GALLICO COMMENTARIUS QUARTUS

EA quae secuta est hieme, qui fuit annus Cn. Pompeio, M. Crasso
consulibus, Usipetes Germani et item Tencteri magna [cum] multitudine
hominum flumen Rhenum transierunt, non longe a mari, quo Rhenus influit.

Causa transeundi fuit quod ab Suebis complures annos exagitati bello
premebantur et agri cultura prohibebantur.


Sueborum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorum omnium.

Hi centum pagos habere dicuntur, ex quibus quotannis singula milia
armatorum bellandi causa ex finibus educunt. Reliqui, qui domi manserunt,
se atque illos alunt; hi rursus in vicem anno post in armis sunt, illi
domi remanent. Sic neque agri cultura nec ratio atque usus belli
intermittitur. Sed privati ac separati agri apud eos nihil est, neque
longius anno remanere uno in loco colendi causa licet. Neque multum
frumento, sed maximam partem lacte atque pecore vivunt multum sunt in
venationibus; quae res et cibi genere et cotidiana exercitatione et
libertate vitae, quod a pueris nullo officio aut disciplina adsuefacti
nihil omnino contra voluntatem faciunt, et vires alit et immani corporum
magnitudine homines efficit. Atque in eam se consuetudinem adduxerunt ut
locis frigidissimis neque vestitus praeter pelles habeant quicquam, quarum
propter exiguitatem magna est corporis pars aperta, et laventur in
fluminibus.


Mercatoribus est aditus magis eo ut quae bello ceperint quibus vendant
habeant, quam quo ullam rem ad se importari desiderent. Quin etiam
iumentis, quibus maxime Galli delectantur quaeque impenso parant pretio,
Germani importatis non utuntur, sed quae sunt apud eos nata, parva atque
deformia, haec cotidiana exercitatione summi ut sint laboris efficiunt.

Equestribus proeliis saepe ex equis desiliunt ac pedibus proeliantur,
equos eodem remanere vestigio adsue fecerunt, ad quos se celeriter, cum
usus est, recipiunt: neque eorum moribus turpius quicquam aut inertius
habetur quam ephippiis uti. Itaque ad quemvis numerum ephippiatorum
equitum quamvis pauci adire audent. Vinum omnino ad se importari non
patiuntur, quod ea re ad laborem ferendum remollescere homines atque
effeminari arbitrantur.


Publice maximam putant esse laudem quam latissime a suis finibus
vacare agros: hac re significari magnum numerum civitatum suam vim
sustinere non posse. Itaque una ex parte a Suebis circiter milia passuum
C agri vacare dicuntur. Ad alteram partem succedunt Ubii, quorum fuit
civitas ampla atque florens, ut est captus Germanorum; ii paulo, quamquam
sunt eiusdem generis, sunt ceteris humaniores, propterea quod Rhenum
attingunt multum ad eos mercatores ventitant et ipsi propter
propinquitatem [quod] Gallicis sunt moribus adsuefacti. Hos cum Suebi
multis saepe bellis experti propter amplitudinem gravitatem civitatis
finibus expellere non potuissent, tamen vectigales sibi fecerunt ac multo
humiliores infirmiores redegerunt.


In eadem causa fuerunt Usipetes et Tencteri, quos supra diximus; qui
complures annos Sueborum vim sustinuerunt, ad extremum tamen agris expulsi
et multis locis Germaniae triennium vagati ad Rhenum pervenerunt, quas
regiones Menapii incolebant. Hi ad utramque ripam fluminis agros,
aedificia vicosque habebant; sed tantae multitudinis adventu perterriti ex
iis aedificiis quae trans flumen habuerant demigraverant, et cis Rhenum
dispositis praesidiis Germanos transire prohibebant. Illi omnia experti,
cum neque vi contendere propter inopiam navium neque clam transire propter
custodias Menapiorum possent, reverti se in suas sedes regiones
simulaverunt et tridui viam progressi rursus reverterunt atque omni hoc
itinere una nocte equitatu confecto inscios inopinantes Menapios
oppresserunt, qui de Germanorum discessu per exploratores certiores facti
sine metu trans Rhenum in suos vicos remigraverant. His interfectis
navibus eorum occupatis, prius quam ea pars Menapiorum quae citra Rhenum
erat certior fieret, flumen transierunt atque omnibus eorum aedificiis
occupatis reliquam partem hiemis se eorum copiis aluerunt.


His de rebus Caesar certior factus et infirmitatem Gallorum veritus,
quod sunt in consiliis capiendis mobiles et novis plerumque rebus student,
nihil his committendum existimavit. Est enim hoc Gallicae consuetudinis,
uti et viatores etiam invitos consistere cogant et quid quisque eorum de
quaque re audierit aut cognoverit quaerant et mercatores in oppidis vulgus
circumsistat quibus ex regionibus veniant quas ibi res cognoverint
pronuntiare cogat. His rebus atque auditionibus permoti de summis saepe
rebus consula ineunt, quorum eos in vestigio paenitere necesse est, cum
incertis rumoribus serviant et pleri ad voluntatem eorum ficta
respondeant.


Qua consuetudine cognita Caesar, ne graviori bello, occurreret,
maturius quam consuerat ad exercitum proficiscitur. Eo cum venisset, ea
quas fore suspicatus erat facta cognovit: missas legationes ab non nullis
civitatibus ad Germanos invitatos eos uti ab Rheno discederent: omnia
quae[que] postulassent ab se fore parata. Qua spe adducti Germani latius
iam vagabantur et in fines Eburonum et Condrusorum, qui sunt Treverorum
clientes, pervenerant. Principibus Gallice evocatis Caesar ea quae
cognoverat dissimulanda sibi existimavit, eorumque animis permulsis et
confirmatis equitatu imperato bellum cum Germanis gerere constituit.


Re frumentaria comparata equitibusque delectis iter in ea loca facere
coepit, quibus in locis esse Germanos audiebat. A quibus cum paucorum
dierum iter abesset, legati ab iis venerunt, quorum haec fuit oratio:

Germanos neque priores populo Romano bellum inferre neque tamen recusare,
si lacessantur, quin armis contendant, quod Germanorum consuetudo [haec]
sit a maioribus tradita, Quicumque bellum inferant, resistere neque
deprecari. Haec tamen dicere venisse invitos, eiectos domo; si suam
gratiam Romani velint, posse iis utiles esse amicos; vel sibi agros
attribuant vel patiantur eos tenere quos armis possederint: sese unis
Suebis concedere, quibus ne di quidem immortales pares esse possint;
reliquum quidem in terris esse neminem quem non superare possint.


Ad haec Caesar quae visum est respondit; sed exitus fuit orationis:

sibi nullam cum iis amicitiam esse posse, si in Gallia remanerent; neque
verum esse, qui suos fines tueri non potuerint alienos occupare; neque
ullos in Gallia vacare agros qui dari tantae praesertim multitudini sine
iniuria possint; sed licere, si velint, in Ubiorum finibus considere,
quorum sint legati apud se et de Sueborum iniuriis querantur et a se
auxilium petant: hoc se Ubiis imperaturus.


Legati haec se ad suos relaturos dixerunt et re deliberata post diem
tertium ad Caesarem reversuros: interea ne propius se castra moveret
petierunt. Ne id quidem Caesar ab se impetrari posse dixit. Cognoverat
enim magnam partem equitatus ab iis aliquot diebus ante praedandi
frumentandi causa ad Ambivaritos trans Mosam missam: hos expectari
equites atque eius rei causa moram interponi arbitrabatur.


[Mosa profluit ex monte Vosego, qui est in finibus Lingonum, et parte
quadam ex Rheno recepta, quae appellatur Vacalus insulam efficit
Batavorum, in Oceanum influit neque longius ab Oceano milibus passuum LXXX
in Rhenum influit. Rhenus autem oritur ex Lepontiis, qui Alpes incolunt,
et longo spatio per fines Nantuatium, Helvetiorum, Sequanorum,
Mediomatricorum, Tribocorum, Treverorum citatus fertur et, ubi Oceano
adpropinquavit, in plures diffluit partes multis ingentibus insulis
effectis, quarum pars magna a feris barbaris nationibus incolitur, ex
quibus sunt qui piscibus atque ovis avium vivere existimantur, multis
capitibus in Oceanum influit.]


Caesar cum ab hoste non amplius passuum XII: milibus abesset, ut erat
constitutum, ad eum legati revertuntur; qui in itinere congressi magnopere
ne longius progrederetur orabant. Cum id non impetrassent, petebant uti
ad eos [equites] qui agmen antecessissent praemitteret eos pugna
prohiberet, sibique ut potestatem faceret in Ubios legatos mittendi;
quorum si principes ac senatus sibi iure iurando fidem fecisset, ea
condicione quae a Caesare ferretur se usuros ostendebant: ad has res
conficiendas sibi tridui spatium daret. Haec omnia Caesar eodem illo
pertinere arbitrabatur ut tridui mora interposita equites eorum qui
abessent reverterentur; tamen sese non longius milibus passuum IIII
aquationis causa processurum eo die dixit: huc postero die quam
frequentissimi convenirent, ut de eorum postulatis cognosceret. Interim
ad praefectos, qui cum omni equitatu antecesserant, mittit qui nuntiarent
ne hostes proelio lacesserent, et si ipsi lacesserentur, sustinerent quoad
ipse cum exercitu propius accessisset.


At hostes, ubi primum nostros equites conspexerunt, quorum erat V
milium numerus, cum ipsi non amplius DCCC equites haberent, quod ii qui
frumentandi causa erant trans Mosam profecti nondum redierant, nihil
timentibus nostris, quod legati eorum paulo ante a Caesare discesserant
atque is dies indutiis erat ab his petitus, impetu facto celeriter nostros
perturbaverunt; rursus his resistentibus consuetudine sua ad pedes
desiluerunt subfossis equis compluribus nostris deiectis reliquos in fugam
coniecerunt atque ita perterritos egerunt ut non prius fuga desisterent
quam in conspectum agminis nostri venissent. In eo proelio ex equitibus
nostris interficiuntur IIII et LXX, in his vir fortissimus Piso Aquitanus,
amplissimo genere natus, cuius avus in civitate sua regnum obtinuerat
amicus a senatu nostro appellatus. Hic cum fratri intercluso ab hostibus
auxilium ferret, illum ex periculo eripuit, ipse equo vulnerato deiectus,
quoad potuit, fortissime restitit; cum circumventus multis vulneribus
acceptis cecidisset atque id frater, qui iam proelio excesserat, procul
animadvertisset, incitato equo se hostibus obtulit atque interfectus est.


Hoc facto proelio Caesar neque iam sibi legatos audiendos neque
condiciones accipiendas arbitrabatur ab iis qui per dolum atque insidias
petita pace ultro bellum intulissent; expectare vero dum hostium copiae
augerentur equitatus reverteretur summae dementiae esse iudicabat, et
cognita Gallorum infirmitate quantum iam apud eos hostes uno proelio
auctoritatis essent consecuti sentiebat; quibus ad consilia capienda nihil
spatii dandum existimabat. His constitutis rebus et consilio cum legatis
et quaestore communicato, ne quem diem pugnae praetermitteret,
oportunissima res accidit, quod postridie eius diei mane eadem et perfidia
et simulatione usi Germani frequentes, omnibus principibus maioribusque
natu adhibitis, ad eum in castra venerunt, simul, ut dicebatur, sui
purgandi causa, quod contra atque esset dictum et ipsi petissent, proelium
pridie commisissent, simul ut, si quid possent, de indutiis fallendo
impetrarent. Quos sibi Caesar oblatos gavisus illos retineri iussit; ipse
omnes copias castris D eduxit equitatumque, quod recenti proelio
perterritum esse existimabat, agmen subsequi iussit.


Acie triplici instituta et celeriter VIII milium itinere confecto,
prius ad hostium castra pervenit quam quid ageretur Germani sentire
possent. Qui omnibus rebus subito perterriti et celeritate adventus
nostri et discessu suorum, neque consilii habendi neque arma capiendi
spatio dato perturbantur, copiasne adversus hostem ducere an castra
defendere an fuga salutem petere praestaret. Quorum timor cum fremitu et
concursu significaretur, milites nostri pristini diei perfidia incitati in
castra inruperunt. Quo loco qui celeriter arma capere potuerunt paulisper
nostris restiterunt atque inter carros impedimenta proelium commiserunt;
at reliqua multitudo puerorum mulierum (nam eum omnibus suis domo
excesserant Rhenum transierant) passim fugere coepit, ad quos consectandos
Caesar equitatum misit.


Germani post tergum clamore audito, eum suos interfiei viderent, armis
abiectis signis militaribus relictis se ex castris eiecerunt, et eum ad
confluentem Mosae et Rheni pervenissent, reliqua fuga desperata, magno
numero interfecto, reliqui se in flumen praecipitaverunt atque ibi timore,
lassitudine, vi fluminis oppressi perierunt. Nostri ad unum omnes
incolumes, perpaucis vulneratis, ex tanti belli timore, cum hostium
numerus capitum CCCCXXX milium fuisset, se in castra receperunt. Caesar
iis quos in castris retinuerat discedendi potestatem fecit. Illi
supplicia cruciatusque Gallorum veriti, quorum agros vexaverant, remanere
se apud eum velle dixerunt. His Caesar libertatem concessit.


Germanico bello confecto multis de causis Caesar statuit sibi Rhenum
esse transeundum; quarum illa fuit iustissima quod, cum videret Germanos
tam facile impelli ut in Galliam venirent, suis quoque rebus eos timere
voluit, cum intellegerent et posse et audere populi Romani exercitum
Rhenum transire. Accessit etiam quod illa pars equitatus Usipetum et
Tencterorum, quam supra commemoravi praedandi frumentandi causa Mosam
transisse neque proelio interfuisse, post fugam suorum se trans Rhenum in
fines Sugambrorum receperat seque cum his coniunxerat. Ad quos cum Caesar
nuntios misisset, qui postularent eos qui sibi Galliae bellum intulissent
sibi dederent, responderunt: populi Romani imperium Rhenum finire; si se
invito Germanos in Galliam transire non aequum existimaret, cur sui
quicquam esse imperii aut potestatis trans Rhenum postularet? Ubii autem,
qui uni ex Transrhenanis ad Caesarem legatos miserant, amicitiam fecerant,
obsides dederant, magnopere orabant ut sibi auxilium ferret, quod graviter
ab Suebis premerentur; vel, si id facere occupationibus rei publicae
prohiberetur, exercitum modo Rhenum transportaret: id sibi [ad] auxilium
spemque reliqui temporis satis futurum. Tantum esse nomen atque opinionem
eius exercitus Ariovisto pulso et hoc novissimo proelio facto etiam ad
ultimas Germanorum nationes, uti opinione et amicitia populi Romani tuti
esse possint. Navium magnam copiam ad transportandum exercitum
pollicebantur.


Caesar his de causis quas commemoravi Rhenum transire decrevat; sed
navibus transire neque satis tutum esse arbitrabatur neque suae neque
populi Romani dignitatis esse statuebat. Itaque, etsi summa difficultas
faciendi pontis proponebatur propter latitudinem, rapiditatem
altitudinemque fluminis, tamen id sibi contendendum aut aliter non
traducendum exercitum existimabat. Rationem pontis hanc instituit. Tigna
bina sesquipedalia. paulum ab imo praeacuta dimensa ad altitudinem
fluminis intervallo pedum duorum inter se iungebat. Haec cum
machinationibus immissa in flumen defixerat fistucisque adegerat, non
sublicae modo derecte ad perpendiculum, sed prone ac fastigate, ut
secundum naturam fluminis procumberent, iis item contraria duo ad eundem
modum iuncta intervallo pedum quadragenum ab inferiore parte contra vim
atque impetu fluminis conversa statuebat. Haec utraque insuper
bipedalibus trabibus immissis, quantum eorum tignorum iunctura distabat,
binis utrimque fibulis ab extrema parte distinebantur; quibus disclusis
atque in contrariam partem revinctis, tanta erat operis firmitudo atque ea
rerum natura ut, quo maior vis aquae se incitavisset, hoc artius inligata
tenerentur. Haec derecta materia iniecta contexebantur ac longuriis
cratibusque consternebantur; ac nihilo setius sublicae et ad inferiorem
partem fluminis oblique agebantur, quae pro ariete subiectae et cum omni
opere coniunctae vim fluminis exciperent, et aliae item supra pontem
mediocri spatio, ut, si arborum trunci sive naves deiciendi operis causa
essent a barbaris missae, his defensoribus earum rerum vis minueretur neu
ponti nocerent.


Diebus X, quibus materia coepta erat comportari, omni opere effecto
exercitus traducitur. Caesar ad utramque partem pontis firmo praesidio
relicto in fines Sugambrorum contendit. Interim a compluribus civitatibus
ad eum legati veniunt; quibus pacem atque amicitiam petentibus liberaliter
respondet obsidesque ad se adduci iubet. At Sugambri, ex eo tempore quo
pons institui coeptus est fuga comparata, hortantibus iis quos ex
Tencteris atque Usipetibus apud se habebant, finibus suis excesserant
suaque omnia exportaverant seque in solitudinem ac silvas abdiderant.


Caesar paucos dies in eorum finibus moratus, omnibus vicis
aedificiisque incensis frumentisque succisis, se in fines Ubiorum recepit
atque his auxilium suum pollicitus, si a Suebis premerentur, haec ab iis
cognovit: Suebos, postea quam per exploratores pontem fieri comperissent,
more suo concilio habito nuntios in omnes partes dimisisse, uti de oppidis
demigrarent, liberos, uxores suaque omnia in silvis deponerent atque omnes
qui arma ferre possent unum in locum convenirent. Hunc esse delectum
medium fere regionum earum quas Suebi obtinerent; hic Romanorum adventum
expectare atque ibi decertare constituisse. Quod ubi Caesar comperit,
omnibus iis rebus confectis, quarum rerum causa exercitum traducere
constituerat, ut Germanis metum iniceret, ut Sugambros ulcisceretur, ut
Ubios obsidione liberaret, diebus omnino XVIII trans Rhenum consumptis,
satis et ad laudem et ad utilitatem profectum arbitratus se in Galliam
recepit pontemque rescidit.


Exigua parte aestatis reliqua Caesar, etsi in his locis, quod omnis
Gallia ad septentriones vergit, maturae sunt hiemes, tamen in Britanniam
proficisci contendit, quod omnibus fere Gallicis bellis hostibus nostris
inde subministrata auxilia intellegebat, et si tempus anni ad bellum
gerendum deficeret, tamen magno sibi usui fore arbitrabatur, si modo
insulam adiisset, genus hominum perspexisset, loca, portus, aditus
cognovisset; quae omnia fere Gallis erant incognita. Neque enim temere
praeter mercatores illo adit quisquam, neque his ipsis quicquam praeter
oram maritimam atque eas regiones quae sunt contra Galliam notum est.

Itaque vocatis ad se undique mercatoribus, neque quanta esset insulae
magnitudo neque quae aut quantae nationes incolerent, neque quem usum
belli haberent aut quibus institutis uterentur, neque qui essent ad
maiorem navium multitudinem idonei portus reperire poterat.


Ad haec cognoscenda, prius quam periculum faceret, idoneum esse
arbitratus C. Volusenum cum navi longa praemittit. Huic mandat ut
exploratis omnibus rebus ad se quam primum revertatur. Ipse cum omnibus
copiis in Morinos proficiscitur, quod inde erat brevissimus in Britanniam
traiectus. Huc naves undique ex finitimis regionibus et quam superiore
aestate ad Veneticum bellum fecerat classem iubet convenire.


Interim, consilio eius cognito et per mercatores perlato ad Britannos,
a compluribus insulae civitatibus ad eum legati veniunt, qui polliceantur
obsides dare atque imperio populi Romani obtemperare. Quibus auditis,
liberaliter pollicitus hortatusque ut in ea sententia permanerent, eos
domum remittit et cum iis una Commium, quem ipse Atrebatibus superatis
regem ibi constituerat, cuius et virtutem et consilium probabat et quem
sibi fidelem esse arbitrabatur cuiusque auctoritas in his regionibus magni
habebatur, mittit. Huic imperat quas possit adeat civitates horteturque
ut populi Romani fidem sequantur seque celeriter eo venturum nuntiet.

Volusenus perspectis regionibus omnibus quantum ei facultatis dari potuit,
qui navi egredi ac se barbaris committere non auderet, V. die ad Caesarem
revertitur quaeque ibi perspexisset renuntiat.


Dum in his locis Caesar navium parandarum causa moratur, ex magna
parte Morinorum ad eum legati venerunt, qui se de superioris temporis
consilio excusarent, quod homines barbari et nostrae consuetudinis
imperiti bellum populo Romano fecissent, seque ea quae imperasset facturos
pollicerentur. Hoc sibi Caesar satis oportune accidisse arbitratus, quod
neque post tergum hostem relinquere volebat neque belli gerendi propter
anni tempus facultatem habebat neque has tantularum rerum occupationes
Britanniae anteponendas iudicabat, magnum iis numerum obsidum imperat.


Quibus adductis eos in fidem recipit. Navibus circiter LXXX onerariis
coactis contractisque, quot satis esse ad duas transportandas legiones
existimabat, quod praeterea navium longarum habebat quaestori, legatis
praefectisque distribuit. Huc accedebant XVIII onerariae naves, quae ex
eo loco a milibus passuum VIII vento tenebantur quo minus in eundem portum
venire possent: has equitibus tribuit. Reliquum exercitum Q. Titurio
Sabino et L. Aurunculeio Cottae legatis in Menapios atque in eos pagos
Morinorum a quibus ad eum legati non venerant ducendum dedit.

P. Sulpicium Rufum legatum cum eo praesidio quod satis esse arbitrabatur
portum tenere iussit.


His constitutis rebus, nactus idoneam ad navigandum tempestatem III.

fere vigilia solvit equitesque in ulteriorem portum progredi et naves
conscendere et se sequi iussit. A quibus cum paulo tardius esset
administratum, ipse hora diei circiter IIII. cum primis navibus
Britanniam attigit atque ibi in omnibus collibus expositas hostium copias
armatas conspexit. Cuius loci haec erat natura atque ita montibus
angustis mare continebatur, uti ex locis superioribus in litus telum adigi
posset. Hunc ad egrediendum nequaquam idoneum locum arbitratus, dum
reliquae naves eo convenirent ad horam nonam in ancoris expectavit.

Interim legatis tribunisque militum convocatis et quae ex Voluseno
cognovisset et quae fieri vellet ostendit monuitque, ut rei militaris
ratio, maximeque ut maritimae res postularent, ut, cum celerem atque
instabilem motum haberent, ad nutum et ad tempus D omnes res ab iis
administrarentur. His dimissis, et VII ab eo loco progressus aperto ac
plano litore naves constituit.


At barbari, consilio Romanorum cognito praemisso equitatu et
essedariis, quo plerumque genere in proeliis uti consuerunt, reliquis
copiis subsecuti nostros navibus egredi prohibebant. Erat ob has causas
summa difficultas, quod naves propter magnitudinem nisi in alto constitui
non poterant, militibus autem, ignotis locis, impeditis manibus, magno et
gravi onere armorum oppressis simul et de navibus desiliendum et in
auctibus consistendum et cum hostibus erat pugnandum, cum illi aut ex
arido aut paulum in aquam progressi omnibus membris expeditis, notissimis
locis, audacter tela coicerent et equos insuefactos incitarent. Quibus
rebus nostri perterriti atque huius omnino generis pugnae imperiti, non
eadem alacritate ac studio quo in pedestribus uti proeliis consuerant
utebantur.


Quod ubi Caesar animadvertit, naves longas, quarum et species erat
barbaris inusitatior et motus ad usum expeditior, paulum removeri ab
onerariis navibus et remis incitari et ad latus apertum hostium constitui
atque inde fundis, sagittis, tormentis hostes propelli ac submoveri
iussit; quae res magno usui nostris fuit. Nam et navium figura et remorum
motu et inusitato genere tormentorum permoti barbari constiterunt ac
paulum modo pedem rettulerunt. Atque nostris militibus cunctantibus,
maxime propter altitudinem maris, qui X legionis aquilam gerebat,
obtestatus deos, ut ea res legioni feliciter eveniret, ' desilite',
inquit, ' milites, nisi vultis aquilam hostibus prodere; ego certe meum
rei publicae atque imperatori officium praestitero.' Hoc cum voce magna
dixisset, se ex navi proiecit atque in hostes aquilam ferre coepit. Tum
nostri cohortati inter se, ne tantum dedecus admitteretur, universi ex
navi desiluerunt. Hos item ex proximis primi navibus cum conspexissent,
subsecuti hostibus adpropinquaverunt.


Pugnatum est ab utrisque acriter. Nostri tamen, quod neque ordines
servare neque firmiter insistere neque signa subsequi poterant atque alius
alia ex navi quibuscumque signis occurrerat se adgregabat, magnopere
perturbabantur; hostes vero, notis omnibus vadii, ubi ex litore aliquos
singulares ex navi egredientes conspexerant, incitatis equis impeditos
adoriebantur, plures paucos circumsistebant, alii ab latere aperto in
universos tela coiciebant. Quod cum animadvertisset Caesar, scaphas
longarum navium, item speculatoria navigia militibus compleri iussit, et
quos laborantes conspexerat, his subsidia submittebat. Nostri, simul in
arido constiterunt, suis omnibus consecutis, in hostes impetum fecerunt
atque eos in fugam dederunt; neque longius prosequi potuerunt, quod
equites cursum tenere atque insulam capere non potuerant. Hoc unum ad
pristinam fortunam Caesari defuit.


Hostes proelio superati, simul atque se ex fuga: receperunt, statim
ad Caesarem legatos de pace miserunt; obsides sese daturos quaeque
imperasset facturos polliciti sunt. Una cum his legatis Commius Atrebas
venit, quem supra demonstraveram a Caesare in Britanniam praemissum. Hunc
illi e navi egressum, cum ad eos oratoris modo Caesaris mandata deferret,
comprehenderant atque in vincula coniecerant; tum proelio facto remiserunt
et in petenda pace eius rei culpam in multitudinem contulerunt et propter
imprudentiam ut ignosceretur petiverunt. Caesar questus quod, cum ultro
in continentem legatis missis pacem ab se petissent, bellum sine causa
intulissent, ignoscere [se] imprudentiae dixit obsidesque imperavit;
quorum illi partem statim dederunt, partem ex longinquioribus locis
arcessitam paucis diebus sese daturos dixerunt. Interea suos in agros
remigrare iusserunt, principesque undique convenire et se civitatesque
suas Caesari commendare coeperunt.


His rebus pace confirmata, post diem quartum quam est in Britanniam
ventum naves XVIII, de quibus supra demonstratum est, quae equites
sustulerant, ex superiore portu leni vento solverunt. Quae cum
adpropinquarent Britanniae et ex castris viderentur, tanta tempestas
subito coorta est ut nulla earum cursum tenere posset, sed aliae eodem
unde erant profectae referrentur, aliae ad inferiorem partem insulae, quae
est propius solis occasum, magno suo cum periculo deicerentur; quae tamen
ancoris iactis cum fluctibus complerentur, necessario adversa nocte in
altum provectae continentem petierunt.


Eadem nocte accidit ut esset luna plena, qui dies a maritimos aestus
maximos in Oceano efficere consuevit, nostrisque id erat incognitum. Ita
uno tempore et longas naves, [quibus Caesar exercitum transportandum
curaverat,] quas Caesar in aridum subduxerat, aestus complebat, et
onerarias, quae ad ancoras erant deligatae, tempestas adflictabat, neque
ulla nostris facultas aut administrandi ` aut auxiliandi dabatur.

Compluribus navibus fractis, reliquae cum essent funibus, ancoris
reliquisque armamentis amissis ad navigandum inutiles, magna, id quod
necesse erat accidere, totius exercitus perturbatio facta est. Neque enim
naves erant aliae quibus reportari possent, et omnia deerant quae ad
reficiendas naves erant usui, et, quod omnibus constabat hiemari in Gallia
oportere, frumentum in his locis in hiemem provisum non erat. Quibus
rebus cognitis, principes Britanniae, qui post proelium ad Caesarem
convenerant, inter se conlocuti, cum et equites et naves et frumentum
Romanis deesse intellegerent et paucitatem militum ex castrorum exiguitate
cognoscerent, quae hoc erant etiam angustior quod sine impedimentis Caesar
legiones transportaverat, optimum factu esse duxerunt rebellione facta
frumento commeatuque nostros prohibere et rem in hiemem producere, quod
his superatis aut reditu interclusis neminem postea belli inferendi causa
in Britanniam transiturum confidebant. Itaque rursus coniuratione facta
paulatim ex castris discedere et suos clam ex agris deducere coeperunt.


At Caesar, etsi nondum eorum consilia cognoverat, tamen et ex eventu
navium suarum et ex eo quod obsides dare intermiserant fore id quod
accidit suspicabatur. Itaque ad omnes casus subsidia comparabat. Nam et
frumentum ex agris cotidie in castra conferebat et, quae gravissime
adflictae erant naves, earum materia atque aere ad reliquas reficiendas
utebatur et quae ad eas res erant usui ex continenti comportari iubebat.

Itaque, cum summo studio a militibus administraretur, XII navibus amissis,
reliquis ut navigari [satis] commode posset effecit.


Dum ea geruntur, legione ex consuetudine una frumentatum missa, quae
appellabatur VII., neque ulla ad id tempus belli suspicione interposita,
cum pars hominum in agris remaneret, pars etiam in castra ventitaret, ii
qui pro portis castrorum in statione erant Caesari nuntiaverunt pulverem
maiorem quam consuetudo ferret in ea parte videri quam in partem legio
iter fecisset. Caesar---id quod erat---suspicatus aliquid novi a barbaris
initum consilii, cohortes quae in statione erant secum in eam partem
proficisci, ex reliquis duas in stationem succedere, reliquas armari et
confestim sese subsequi iussit. Cum paulo longius a castris processisset,
suos ab hostibus premi atque aegre sustinere et conferta legione ex
omnibus partibus tela coici animadvertit. Nam quod omni ex reliquis
partibus demesso frumento pars una erat reliqua, suspicati hostes huc
nostros esse venturos noctu in silvis delituerant; tum dispersos depositis
armis in metendo occupatos Subito adorti paucis interfectis reliquos
incertis ordinibus perturbaverant, simul equitatu atque essedis
circumdederant.


Genus hoc est ex essedis pugnae. Primo per omnes partes perequitant
et tela coiciunt atque ipso terrore equorum et strepitu rotarum ordines
plerumque perturbant, et cum se inter equitum turmas insinuaverunt, ex
essedis desiliunt et pedibus proeliantur. Aurigae interim paulatim ex
proelio excedunt atque ita currus conlocant ut, si illi a multitudine
hostium premantur, expeditum ad quos receptum habeant. Ita mobilitatem
equitum, stabilitatem peditum in proeliis praestant, ac tantum usu
cotidiano et exercitatione efficiunt uti in declivi ac praecipiti loco
incitatos equos sustinere et brevi moderari ac flectere et per temonem
percurrere et in iugo insistere et se inde in currus citissime recipere
consuerint.


Quibus rebus perturbatis nostris [novitate pugnae] tempore
oportunissimo Caesar auxilium tulit: namque eius adventu hostes
constiterunt, nostri se ex timore receperunt. Quo facto, ad lacessendum
hostem et committendum proelium alienum esse tempus arbitratus suo se loco
continuit et brevi tempore intermisso in castra legiones reduxit. Dum
haec geruntur, nostris omnibus occupatis qui erant in agris reliqui
discesserunt. Secutae sunt continuos complures dies tempeststes, quae et
nostros in castris continerent et hostem a pugna prohiberent. Interim
barbari nuntios in omnes partes dimiserunt paucitatemque nostrorum militum
suis praedicaverunt et quanta praedae faciendae atque in perpetuum sui
liberandi facultas daretur, si Romanos castris expulissent, demonstra;
verunt. His rebus celeriter magna multitudine peditatus equitatusque
coacta ad castra venerunt.


Caesar, etsi idem quod superioribus diebus acciderat fore videbat, ut,
si essent hostes pulsi, celeritate periculum effugerent, tamen nactus
equites circiter XXX, quos Commius Atrebas, de quo ante dictum est, secum
transportaverat, legiones in acie pro castris constituit. Commisso
proelio diutius nostrorum militum impetum hostes ferre non potuerunt ac
terga verterunt. Quos tanto spatio secuti quantum cursu et viribus
efficere potuerunt, complures ex iis occiderunt, deinde omnibus longe
lateque aedificiis incensis se in castra receperunt.


Eodem die legati ab hostibus missi ad Caesarem de pace venerunt. His
Caesar numerum obsidum quem ante imperaverat duplicavit eosque in
continentem adduci iussit, quod propinqua die aequinoctii infirmis navibus
hiemi navigationem subiciendam non existimabat. Ipse idoneam tempestatem
nactus paulo post mediam noctem naves solvit, quae omnes incolumes ad
continentem pervenerunt; sed ex iis onerariae duae eosdem portus quos
reliquae capere non potuerunt et paulo infra delatae sunt.


Quibus ex navibus cum essent expositi milites circiter CCC atque in
castra contenderent, Morini, quos Caesar in Britanniam proficiscens
pacatos reliquerat, spe praedae adducti primo non ita magno suorum numero
circumsteterunt ac, si sese interfici nollent, arma ponere iusserunt. Cum
illi orbe facto sese defenderent, celeriter ad clamorem hominum circiter
milia VI convenerunt; Qua re nuntiata, Caesar omnem ex castris equitatum
suis auxilio misit. Interim nostri milites impetum hostium sustinuerunt
atque amplius horis IIII fortissime pugnaverunt et paucis vulneribus
acceptis complures ex iis occiderunt. Postea vero quam equitatus noster
in conspectum venit, hostes abiectis armis terga verterunt magnusque eorum
numerus est occisus.


Caesar postero die T. Labienum legatum cum iis legionibus quas ex
Britannia reduxerat in Morinos qui rebellionem fecerant misit. Qui cum
propter siccitates paludum quo se reciperent non haberent, quo perfugio
superiore anno erant usi, omnes fere in potestatem Labieni venerunt. At
Q. Titurius et L. Cotta legati, qui in Menapiorum fines legiones duxerant,
omnibus eorum agris vastatis, frumentis succisis, aedificiis incensis,
quod Menapii se omnes in densissimas silvas abdiderant, se ad Caesarem
receperunt. Caesar in Belgis omnium legionum hiberna constituit. Eo duae
omnino civitates ex Britannia obsides miserunt, reliquae neglexerunt. His
rebus gestis ex litteris Caesaris dierum XX supplicatio a senatu decreta
est.

Liber V

Gaius Iulius Caesar

post 52

1

L. Domitio Ap. Claudio consulibus, discedens ab hibernis Caesar in
Italiam, ut quotannis facere consuerat, legatis imperat quos legionibus
praefecerat uti quam plurimas possent hieme naves aedificandas
veteresque reficiendas curarent. Earum modum formamque demonstrat. Ad
celeritatem onerandi subductionesque paulo facit humiliores quam quibus
in nostro mari uti consuevimus, atque id eo magis, quod propter crebras
commutationes aestuum minus magnos ibi fluctus fieri cognoverat; ad
onera, ad multitudinem iumentorum transportandam paulo latiores quam
quibus in reliquis utimur maribus. Has omnes actuarias imperat fieri,
quam ad rem multum humilitas adiuvat. Ea quae sunt usui ad armandas
naves ex Hispania apportari iubet. Ipse conventibui Galliae citeribris
peractis in Illyricum proficiscitur, quod a Pirustis finitimam partem
provinciae incursionibus vastari audiebat. Eo cum venisset, civitatibus
milites imperat certumque in locum convenire iubet. Qua re nuntiata
Pirustae legatos ad eum mittunt qui doceant nihil earum rerum publico
factum consilio, seseque paratos esse demonstrant omnibus rationibus de
iniuriis satisfacere. Accepta oratione eorum Caesar obsides imperat
eosque ad certam diem adduci iubet; nisi ita fecerint, sese bello
civitatem persecuturum demonstrat. Eis ad diem adductis, ut imperaverat,
arbitros inter civitates dat qui litem aestiment poenamque constituant.


2

His confectis rebus conventibusque peractis, in citeriorem Galliam
revertitur atque inde ad exercitum proficiscitur. Eo cum venisset,
circuitis omnibus hibernis, singulari militum studio in sumrma omnium
rerum inopia circiter sescentas eius generis cuius supra demonstravimus
naves et longas XXVIII invenit instructas neque multum abesse ab eo quin
paucis diebus deduci possint. Collaudatis militibus atque eis qui
negotio praefuerant, quid fieri velit ostendit atque omnes ad portum
Itium convenire iubet, quo ex portu commodissimum in Britanniam
traiectum esse cognoverat, circiter milium passuum XXX transmissum a
continenti: huic rei quod satis esse visum est militum reliquit. Ipse
cum legionibus expeditis IIII et equitibus DCCC in fines Treverorum
proficiscitur, quod hi neque ad concilia veniebant neque imperio
parebant Germanosque Transrhenanos so icitare dicebantur.


3

Haec civitas longe plurimum totius Galliae equitatu valet magnasque
habet copias peditum Rhenumque, ut supra demonstravimus, tangit. In ea
civitate duo de principatu inter se contendebant, Indutiomarus et
Cingetorix; e quibus alter, simul atque de Caesaris legionumque adventu
cognitum est, ad eum venit, se suosque omnes in offlcio futuros neque ab
amicitia populi Romani defecturos confirmavit quaeque in Treveris
gererentur ostendit. At Indutiomarus equitatum peditatumque cogere,
eisque qui per aetatem in armis esse non poterant in silvam Arduennam
abditis, quae ingenti magnitudine per medios fines Treverorum a flumine
Rheno ad initium Remorum pertinet, bellum parare instituit. Sed
posteaquam nonnulli principes ex ea civitate et familiaritate
Cingetorigis adducti et adventu nostri exercitus perterriti ad Caesarem
venerunt et de suis privatim rebus ab eo petere coeperunt, quoniam
civitati consulere non possent, veritus ne ab omnibus desereretur
Indutiomarus legatos ad Caesarem mittit: Sese idcirco ab suis discedere
atque ad eum venire noluisse, quo facilius civitatem in offlcio
contineret, ne omnis nobilitatis discessu plebs propter imprudentiam
laberetur: itaque esse civitatem in sua potestate, seseque, si Caesar
permitteret, ad eum in castra venturum, suas civitatisque fortunas eius
fidei permissurum.


4

Caesar, etsi intellegebat qua de causa ea dicerentur quaeque eum res ab
instituto consilio deterreret, tamen, ne aestatem in Treveris consumere
cogeretur omnibus ad Britannicum bellum rebus comparatis, Indutiomarum
ad se cum CC obsidibus venire iussit. His adductis, in eis filio
propinquisque eius omnibus, quos nominatim evocaverat, consolatus
Indutiomarum hortatusque est uti in officio maneret; nihilo tamen setius
principibus Treverorum ad se convocatis hos singillatim Cingetorigi
conciliavit, quod cum merito eius a se fieri intellegebat, tum magni
interesse arbitrabatur eius auctoritatem inter suos quam plurimum
valere, cuius tam egregiam in se voluntatem perspexisset. Id tulit
factum graviter Indutiomarus, suam gratiam inter suos minui, et, qui iam
ante inimico in nos animo fuisset, multo gravius hoc dolore exarsit.


5

His rebus constitutis Caesar ad portum Itium cum legionibus pervenit.
Ibi cognoscit LX naves, quae in Meldis factae erant, tempestate reiectas
cursum tenere non potuisse atque eodem unde erant profectae revertisse;
reliquas paratas ad navigandum atque omnibus rebus instructas invenit.
Eodem equitatus totius Galliae convenit, numero milium quattuor,
principesque ex omnibus civitatibus; ex quibus perpaucos, quorum in se
fidem perspexerat, relinquere in Gallia, reliquos obsidum loco secum
ducere decreverat, quod, cum ipse abesset, motum Galliae verebatur.


6

Erat una cum ceteris Dumnorix Aeduus, de quo ante ab nobis dictum est.
Hunc secum habere in primis constituerat, quod eum cupidum rerum
novarum, cupidum imperi, magru animi, magnae inter Gallos auctoritatis
cognoverat. Accedebat huc quod in concilio Aeduorum Dumnorix dixerat
sibi a Caesare regnum civitatis deferri; quod dictum Aedui graviter
ferebant, neque recusandi aut deprecandi causa legatos ad Caesarem
mittere audebant. Id factum es suis hospitibus Caesar cognoverat. Ille
omnibus primo precibus petere contendit ut in Gallia relinqueretur,
partim quod insuetus navigandi mare timeret, partim quod religionibus
impediri sese diceret. Posteaquam id obstinate sibi negari vidit, omni
spe impetrandi adempta principes Galliae sollicitare, sevocare singulos
hortarique coepit uti in continenti remanerent metu territare: non sine
causa fieri, ut Gallia omni nobilitate spoliaretur; id esse consilium
Caesaris, ut quos in conspectu Galliae interficere vereretur, hos omnes
in Britanniam traductos necaret; fidem reliquis interponere, iusiurandum
poscere, ut quod esse ex usu Galliae intellexissent communi consilio
administrarent. Haec a compluribus ad Caesarem deferebantur.


7

Qua re cognita Caesar, quod tantum civitati Aeduae dignitatis tribuebat,
coercendum atque deten endum quibuscumque rebus posset Dumnorigem
statuebat; quod longius eius amentiam progredi videbat, prospiciendum,
ne quid sibi ac rei publicae nocere posset. Itaque dies circiter XXV in
eo loco commoratus, quod Carus ventus navigationem impediebat, qui
magnam partem omnis temporis in his locis flare consuevit, dabat operam
ut in officio Dumnorigem contineret, nihilo tamen setius omnia eius
consilia cognosceret: tandem idoneam nactus tempestatem milites
equitesque conscendere in naves iubet. At omnium impeditis animis
Dumnorix cum equitibus Aeduorum a castris insciente Caesare domum
discedere coepit. Qua re nuntiata Caesar intermissa profectione atque
omnibus rebus postpositis magnam partem equitatus ad eum insequendum
mittit retrahique imperat; si vim faciat neque pareat, interfici iubet,
nihil hunc se absente pro sano facturum arbitratus, qui praesentis
imperium neglexisset. Ille enim revocatus resistere ac se manu defendere
suorumque fidem implorare coepit, saepe clamitans liberum se liberaeque
esse civitatis. Illi, ut erat imperatum, circumsistunt hominem atque
interficiunt: at equites Aedui ad Caesarem omnes revertuntur.


8

His rebus gestis, Labieno in continente cum tribus legionibus et equitum
milibus duobus relicto ut portus tueretur et rem frumentariam provideret
quaeque in Gallia gererentur cognosceret consiliumque pro tempore et pro
re caperet, ipse cum quinque legionibus et pari numero equitum, quem in
continenti reliquerat, ad solis occasum naves solvit et leni Africo
provectus media circiter nocte vento intermisso cursum non tenuit, et
longius delatus aestu orta luce sub sinistra Britanniam relictam
conspexit. Tum rursus aestus commutationem secutus remis contendit ut
eam partem insulae caperet, qua optimum esse egressum superiore aestate
cognoverat. Qua in re admodum fuit militum virtus laudanda, qui
vectoriis gravibusque navigiis non intermisso remigandi labore longarum
navium cursum adaequarunt. Accessum est ad Britanniam omnibus navibus
meridiano fere tempore, neque in eo loco hostis est visus; sed, ut
postea Caesar ex captivis cognovit, cum magnae manus eo convenissent,
multitudine navium perterritae, quae cum annotinis privatisque quas sui
quisque commodi fecerat amplius octingentae uno erant visae tempore, a
litore discesserant ac se in superiora loca abdiderant.


9

Caesar exposito exercitu et loco castris idoneo capto, ubi ex captivis
cognovit quo in loco hostium copiae consedissent, cohortibus decem ad
mare relictis et equitibus trecentis, qui praesidio navibus essent, de
tertia vigilia ad hostes contendit, eo minus veritus navibus, quod in
litore molli atque aperto deligatas ad ancoram relinquebat, et praesidio
navibus Q. Atrium praefecit. Ipse noctu progressus milia passuum
circiter XII hostium copias conspicatus est. Illi equitatu atque essedis
ad flumen progressi ex loco superiore nostros prohibere et proelium
committere coeperuut. Repulsi ab equitatu se in silvas abdiderunt, locum
nacti egregie et natura et opere munitum, quem domestici belli, ut

videbantur, causa iam ante praeparaverant: nam crebris arboribus
succisis omnes introitus erant praeclusi. Ipsi ex silvis rari
propugnabant nostrosque intra munitiones ingredi prohibebant. At milites
legionis septimae, testudine facta et aggere ad munitiones adiecto,
locum ceperunt eosque ex silvis expulerunt paucis vulneribus acceptis.
Sed eos fugientes longius Caesar prosequi vetuit, et quod loci naturam
ignorabat, et quod magna parte diei consumpta munitioni castrorum tempus
relinqui volebat.


10

Postridie eius diei mane tripertito milites equitesque in expeditionem
misit, ut eos qui fugerant persequerentur. His aliquantum itineris
progressis, cum iam extremi essent in prospectu, equites a Quinto Atrio
ad Caesarem venerunt, qui nuntiarent superiore nocte maxima coorta
tempestate prope omnes naves adflictas atque in litore eiectas esse,
quod neque ancorae funesque subsisterent, neque nautae gubernatoresque
vim tempestatis pati possent; itaque ex eo concursu navium magnum esse
incommodum acceptum.


11

His rebus cognitis Caesar legiones equitatumque revocari atque in
itinere resistere iubet, ipse ad naves revertitur; eadem fere quae ex
nuntiis litterisque cognoverat coram perspicit, sic ut amissis circiter
XL navibus reliquae tamen refici posse magno negotio viderentur. Itaque
ex legionibus fabros deligit et ex continenti alios arcessi iubet;
Labieno scribit, ut quam plurimas posset eis legionibus, quae sunt apud
eum, naves instituat. Ipse, etsi res erat multae operae ac laboris,
tamen commodissimum esse statuit omnes naves subduci et cum castris una
munitione coniungi. In his rebus circiter dies X consumit ne nocturnis
quidem temporibus ad laborem militum intermissis. Subductis navibus
castrisque egregie munitis easdem copias, quas ante, praesidio navibus
reliquit: ipse eodem unde redierat proficiscitur. Eo cum venisset,
maiores iam undique in eum locum copiae Britannorum convenerant summa
imperi bellique administrandi communi consilio permissa Cassivellauno,
cuius fines a maritimis civitatibus fiumen dividit, quod appellatur
Tamesis, a mari circiter milia passuum LXXX. Huic superiore tempore cum
reliquis civitatibus continentia bella intercesserant; sed nostro
adventu permoti Britanni hunc toti bello imperioque praefeceraut.


12

Britanniae pars interior ab eis incolitur quos natos in insula ipsi
memoria proditum dicunt, maritima ab eis, qui praedae ac belli inferendi
causa ex Belgio transierunt (qui omnes fere eis nominibus civitatum
appellantur, quibus orti ex civitatibus eo pervenerunt) et bello illato
ibi permanserunt atque agros colere coeperunt. Hominum est infinita
multitudo creberrimaque aedificia fere Gallicis consimilia, pecorum
magnus numerus. Vtuntur aut aere aut nummo aureo aut taleis ferreis ad
certum pondus examinatis pro nummo. Nascitur ibi plumbum album in
mediterraneis regionibus, in maritimis ferrum, sed eius exigua est
copia; aere utuntur importato. Materia cuiusque generis ut in Gallia
est, praeter fagum atque abietem. Leporem et gallinam et anserem gustare
fas non putant; haec tamen alunt animi voluptatisque causa. Loca sunt
temperatiora quam in Gallia, remissioribus frigoribus.


13

Insula natura triquetra, cuius unum latus est contra Galliam. Huius
lateris alter angulus, qui est ad Cantium, quo fere omnes ex Gallia
naves appelluntur, ad orientem solem, inferior ad meridiem spectat. Hoc
pertinet circiter mila passuum quingenta. Alterum vergit ad Hispaniam
atque occidentem solem; qua ex parte est Hibernia, dimidio minor, ut
aestimatur, quam Britannia, sed pari spatio transmissus atque ex Gallia
est in Britanniam. In hoc medio cursu est insula, quae appellatur Mona:
complures praeterea minores subiectae insulae existimantur, de quibus
insulis nonnulli scripserunt dies continuos triginta sub bruma esse
noctem. Nos nihil de eo percontationibus reperiebamus, nisi certis ex
aqua mensuris breviores esse quam in continenti noctes videbamus. Huius
est longitudo lateris, ut fert illorum opinio, septingentorum milium.
Tertium est contra septentriones; cui parti nulla est obiecta terra, sed
eius angulus lateris maxime ad Germaniam spectat. Hoc milia passuum
octingenta in longitudinem esse existimatur. Ita omnis insula est in
circuitu vicies centum milium passuum.


14

Ex his omnibus longe sunt humanissimi qui Cantium incolunt, quae regio
est maritima omnis, neque multum a Gallica differunt consuetudine.
Interiores plerique frumenta non serunt, sed lacte et carne vivunt
pellibusque sunt vestiti. Omnes vero se Britanni vitro inficiunt, quod
caeruleum efficit colorem, atque hoc horridiores sunt in pugna aspectu;
capilloque sunt promisso atque omni parte corporis rasa praeter caput et
labrum superius. Vxores habent deni duodenique inter se communes et
maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis; sed qui sunt ex
his nati, eorum habentur liberi, quo primum virgo quaeque deducta est.


15

Equites hostium essedariique acriter proelio cum equitatu nostro in
itinere conflixerunt, tamen ut nostri omnibus partibus superiores
fuerint atque eos in silvas collesque compulerint; sed compluribus
interfectis cupidius insecuti nonnullos ex suis amiserunt. At illi
intermisso spatio imprudentibus nostris atque occupatis in munitione
castrorum subito se ex statione pro castris collocati, acriter
pugnaverunt, duabusque missis subsidio cohortibus a Caesare atque eis
primis legionum duarum, cum hae perexiguo intermisso loci spatio inter
se constitissent, novo genere pugnae perterritis nostris per medios
audacissime perruperunt seque inde incolumes receperunt. Eo die Quintus
Laberius Durus, tribunus militum, interficitur. Illi pluribus submissis
cohortibus repelluntur.


16

Toto hoc in genere pugnae, cum sub oculis omnium ac pro castris
dimicaretur, intellectum est nostros propter gravitatem armorum, quod
neque insequi cedentes possent neque ab signis discedere auderent, minus
aptos esse ad huius generis hostem, equites autem magno cum periculo
proelio dimicare, propterea quod illi etiam consulto plerumque cederent
et, cum paulum ab legionibus nostros removissent, ex essedis desilirent
et pedibus dispari proelio contenderent. Equestris autem proeli ratio et
cedentibus et insequentibus par atque idem periculum inferebat.
Accedebat huc ut numquam conferti sed rari magnisque intervallis
proeliarentur stationesque dispositas haberent, atque alios alii
deinceps exciperent, integrique et recentes defetigatis succederent.


17

Postero die procul a castris hostes in collibus constiterunt rarique se
ostendere et lenius quam pridie nostros equites proelio lacessere
coeperunt. Sed meridie, cum Caesar pabulandi causa tres legiones atque
omnem equitatum cum Gaio Trebonio legato misisset, repente ex omnibus
partibus ad pabulatores advolaverunt, sic uti ab signis legionibusque
non absisterent. Nostri acriter in eos impetu facto reppulerunt neque
finem sequendi fecerunt, quoad subsidio confisi equites, cum post se
legiones viderent, praecipites hostes egerunt magnoque eorum numero
interfecto neque sui colligendi neque consistendi aut ex essedis
desiliendi facultatem dederunt. Ex hac fuga protinus, quae undique
convenerant, auxilia discesserunt, neque post id tempus umquam summis
nobiscum copiis hostes contenderunt.


18

Caesar cognito consilio eorum ad flumen Tamesim in fines Cassivellauni
exercitum duxit; quod flumen uno omnino loco pedibus, atque hoc aegre,
transiri potest. Eo cum venisset, animum advertit ad alteram fluminis
ripam magnas esse copias hostium instructas. Ripa autem erat acutis
sudibus praefixis munita, eiusdemque generis sub aqua defixae sudes
flumine tegebantur. His rebus cognitis a captivis perfugisque Caesar
praemisso equitatu confestim legiones subsequi iussit. Sed ea celeritate
atque eo impetu milites ierunt, cum capite solo ex aqua exstarent, ut
hostes impetum legionum atque equitum sustinere non possent ripasque
dimitterent ac se fugae mandarent.


19

Cassivellaunus, ut supra demonstravimus, omni deposita spe contentionis
dimissis amplioribus copiis milibus circiter quattuor essedariorum
relictis itinera nostra servabat paulumque ex via excedebat locisque
impeditis ac silvestribus sese occultabat, atque eis regionibus quibus
nos iter facturos cognoverat pecora atque homines ex agris in silvas
compellebat et, cum equitatus noster liberius praedandi vastandique
causa se in agros eiecerat, omnibus viis semitisque essedarios ex silvis
emittebat et magno cum periculo nostrorum equitum cum eis confligebat
atque hoc metu latius vagari prohibebat. Relinquebatur ut neque longius
ab agmine legionum discedi Caesar pateretur, et tantum in agris
vastandis incendiisque faciendis hostibus noceretur, quantum labore
atque itinere legionarii milites efficere poterant.


20

Interim Trinobantes, prope firmissima earum regionum civitas, ex qua
Mandubracius adulescens Caesaris fidem secutus ad eum in continentem
Galliam venerat, cuius pater in ea civitate regnum obtinuerat
interfectusque erat a Cassivellauno, ipse fuga mortem vitaverat, legatos
ad Caesarem mittunt pollicenturque sese ei dedituros atque imperata
facturos; petunt, ut Mandubracium ab iniuria Cassivellauni defendat
atque in civitatem mittat, qui praesit imperiumque obtineat. His Caesar
imperat obsides quadraginta frumentumque exercitui Mandubraciumque ad
eos mittit. Illi imperata celeriter fecerunt, obsides ad numerum
frumentumque miserunt.


21

Trinobantibus defensis adque ab omni militum niuria prohibitis
Cenimagni, Segontiaci, Ancalites, Bibroci, Cassi legationibus missis
sese Caesari dedumt. Ab his cognoscit non longe ex eo loco oppidum
Cassivellauni abesse silvis paludibusque munitum, quo satis magnus
hominum pecorisque numerus onvenerit. Oppidum autem Britanni vocant, cum
silvas impeditas vallo atque fossa munierunt, quo incursionis hostium
vitandae causa convenire consuerunt. Eo proficiscitur cum legionibus:
locum reperit egregie natura atque opere munitum; tamen hunc duabus ex
partibus oppugnare contendit. Hostes paulisper morati militum nostrorum
impetum non tulerunt seseque alia ex parte oppidi eiecerunt. Magnus ibi
numerus pecoris repertus, multique in fuga sunt comprehensi atque
interfecti.


22

Dum haec in his locis geruntur, Cassivellaunus ad Cantium, quod esse ad
mare supra demonstravimus, quibus regionibus quattuor reges praeerant,
Cingetorix, Carvilius, Taximagulus, Segovax, nuntios mittit atque eis
imperat uti coactis omnibus copiis castra navalia de improviso
adoriantur atque oppugent. Ei cum ad castra venissent, nostri eruptione
facta multis eorum interfectis, capto etiam nobili duce Lugotorige suos
incolumes reduxerunt. Cassivellaunus hoc proelio nuntiato tot
detrimentis acceptis, vastatis finibus, maxime etiam permotus defectione
civitatum legatos per Atrebatem Commium de deditione ad Caesarem mittit.
Caesar, cum constituisset hiemare in continenti propter repentinos
Galliae motus, neque multum aestatis superesset, atque id facile extrahi
posse intellegeret, obsides imperat et quid in annos singulos vectigalis
populo Romano Britannia penderet constituit; interdicit atque imperat
Cassivellauno, ne Mandubracio neu Trinobantibus noceat.


23

Obsidibus acceptis exercitum reducit ad mare, naves invenit refectas.
His deductis, quod et captivorum magnum numerum habebat, et nonnullae
tempestate deperierant naves, duobus commeatibus exercitum reportare
instituit. Ac sic accidit, uti ex tanto navium numero tot navigationibus
neque hoc neque superiore anno ulla omnino navis, quae milites portaret,
desideraretur; at ex eis, quae inanes ex continenti ad eum remitterentur
et prioris commeatus expositis militibus et quas postea Labienus
faciendas curaverat numero LX, perpaucae locum caperent, reliquae fere
omnes reicerentur. Quas cum aliquamdiu Caesar frustra exspectasset, ne
anni tempore a navigatione excluderetur, quod aequinoctium suberat,
necessario angustius milites collocavit ac summa tranquillitate
consecuta, secunda inita cum solvisset vigilia, prima luce terram
attigit omnesque incolumes naves perduxit.


24

Subductis navibus concilioque Gallorum Samarobrivae peracto, quod eo
anno frumentum in Gallia propter siccitates angustius provenerat,
coactus est aliter ac superioribus annis exercitum in hibernis collocare
legionesque in plures civitates distribuere. Ex quibus unam in Morinos
ducendam Gaio Fabio legato dedit, alteram in Nervios Quinto Ciceroni,
tertiam in Esubios Lucio Roscio; quartam in Remis cum Tito Labieno in
confinio Treverorum hiemare iussit. Tres in Belgis collocavit: eis
Marcum Crassum quaestorem et Lucium Munatium Plancum et Gaium Trebonium
legatos praefecit. Vnam legionem, quam proxime trans Padum
conscripserat, et cohortes V in Eburones, quorum pars maxima est inter
Mosam ac Rhenum, qui sub imperio Ambiorigis et Catuvolci erant, misit.
Eis militibus Quintum Titurium Sabinum et Lucium Aurunculeium Cottam
legatos praeesse iussit. Ad hunc modum distributis legionibus facillime
inopiae frumentariae sese mederi posse existimavit. Atque harum tamen
omnium legionum hiberna praeter eam, quam Lucio Roscio im pacatissimam
et quietissimam partem ducendam dederat, milibus passuum centum
continebantur. Ipse interea, quoad legiones collocatas munitaque hiberna
cognovisset, in Gallia morari constituit.


25

Erat in Carnutibus summo loco natus Tasgetius, cuius maiores in sua
civitate regnum obtinuerant. Huic Caesar pro eius virtute atque in se
benevolentia, quod in omnibus bellis singulari eius onera fuerat usus,
maiorum locum restituerat. Tertium iam hunc annum regnantem inimici,
multis palam ex civitate eius auctoribus, eum interfecerunt. Defertur ea
res ad Caesarem. Ille veritus, quod ad plures pertinebat, ne civitas
eorum impulsu deficeret, Lucium Plancum cum legione ex Belgio celeriter
in Carnutes proficisci iubet ibique hiemare quorumque opera cognoverat
Tasgetium interfectum, hos comprehensos ad se mittere. Interim ab
omnibus legatis quaestoreque, quibus legiones tradiderat, certior factus
est in hiberna perventum locumque hibernis esse munitum.


26

Diebus circiter XV, quibus in hiberna ventum est, initium repentini
tumultus ac defectionis ortum est ab Ambiorige et Catuvolco; qui, cum ad
fines regni sui Sabino Cottaeque praesto fuissent frumentumque in
hiberna comportavissent, Indutiomari Treveri nuntiis impulsi suos
concitaverunt subitoque oppressis lignatoribus magna manu ad castra
oppugnatum venerunt. Cum celeriter nostri arma cepissent vallumque
adscendissent atque una ex parte Hispanis equitibus emissis equestri
proelio superiores fuissent, desperata re hostes suos ab oppugnatione
reduxerunt. Tum suo more conclamaverunt, uti aliqui ex nostris ad
colloquium prodiret: habere sese, quae de re communi dicere vellent,
quibus rebus controversias minui posse sperarent.


27

Mittitur ad eos colloquendi causa Gaius Arpineius, eques Romanus,
familiaris Quinti Tituri, et Quintus Iunius ex Hispania quidam, qui iam
ante missu Caesaris ad Ambiorigem ventitare consuerat; apud quos
Ambiorix ad hunc modum locutus est: Sese pro Caesaris in se beneficiis
plurimum ei confiteri debere, quod eius opera stipendio liberatus esset,
quod Aduatucis, finitimis suis, pendere consuesset, quodque ei et filius
et fratris filius ab Caesare remissi essent, quos Aduatuci obsidum
numero missos apud in servitute et catenis tenuissent; neque id, quod
tecerit de oppugnatione castrorum, aut iudicio aut voluntate sua
fecisse, sed coactu civitatis, suaque esse eiusmodi imperia, ut non
minus haberet iuris in se multitudo quam ipse in multitudinem. Civitati
porro hanc fuisse belli causam, quod repentinae Gallorum coniurationi
resistere non potuerit. Id se facile ex humilitate sua probare posse,
quod non adeo sit imperitus rerum ut suis copiis populum Romanum
superari posse confidat. Sed esse Galliae commune consilium: omnibus
hibernis Caesaris oppugnandis hunc esse dictum diem, ne qua legio
alterae legioni subsidio venire posset. Non facile Gallos Gallis negare
potuisse, praesertim cum de recuperanda communi libertate consilium
initum videretur. Quibus quoniam pro pietate satisfecerit, habere nunc
se rationem offici pro beneficiis Caesaris: monere, orare Titurium pro
hospitio, ut suae ac militum saluti consulat. Magnam manum Germanorum
conductam Rhenum transisse; hanc adfore biduo. Ipsorum esse consilium,
velintne priusquam finitimi sentiant eductos ex hibernis milites aut ad
Ciceronem aut ad Labienum deducere, quorum alter milia passuum circiter
quinquaginta, alter paulo amplius ab eis absit. Illud se polliceri et
iureiurando confirmare tutum iter per fines daturum. Quod cum faciat, et
civitati sese consulere, quod hibernis levetur, et Caesari pro eius
meritis gratiam referre. Hac oratione habita discedit Ambiorix.


28

Arpineius et Iunius, quae audierunt, ad legatoc deferunt. Illi repentina
re perturbati, etsi ab hoste ea dicebantur, tamen non neglegenda
existimabant maximeque hac re permovebantur, quod civitatem ignobilem
atque humilem Eburonum sua sponte populo Romano bellum facere ausam vix
erat credendum. Itaque ad consilium rem deferunt magnaque inter eos
exsistit controversia. Lucius Aummculeius compluresque tribuni militum
et primorum ordinum centuriones nihil temere agendum neque ex hibernis
iniussu Caesaris discedendum existimabant: quantasvis [magnas] copias
etiam Germanorum sustineri posse munitis hibernis docebant: rem esse
testimonio, quod primum hostium impetum multis ultro vulneribus illatis
fortissime sustinuerint: re frumentaria non premi; interea et ex
proximis hibernis et a Caesare conventura subsidia: postremo quid esse
levius aut turpius, quam auctore hoste de summis rebus capere consilium?


29

Contra ea Titurius sero facturos clamitabat, cum maiores manus hostium
adiunctis Germanis convenis sent aut cum aliquid calamitatis in proximis
hibernis esset acceptum. Brevem consulendi esse occasionem. Caesarem
arbitrari profcctum in Italiam; neque aiiter Calnutcs interficiendi
Tasgeti consilium fuisse capturos, neque Eburones, si ille adesset,
tanta contemptione nostri ad castra venturos esse. Non hostem auctorem,
sed rem spectare: subesse Rhenum; magno esse Germanis dolori Ariovisti
mortem et superiores nostras victorias; ardere Galliam tot contumeliis
acceptis sub populi Romani imperium redactam superiore gloria rei
militaris exstincta. Postremo quis hoc sibi persuaderet, sine certa re
Ambiorigem ad eiusmodi consilium descendisse? Suam sententiam in
utramque partem esse tutam: si nihil esset durius, nullo cum periculo ad
proximam legionem perventuros; si Gallia omnis cum Germanis consentiret,
unam esse in celeritate positam salutem. Cottae quidem atque eorum, qui
dissentirent, consilium quem habere exitum? In quo si non praesens
periculum, at certe longinqua obsidione fames esset timenda.


30

Hac in utramque partem disputatione habita, cum a Cotta primisque
ordinibus acriter resisteretur, " Vincite," inquit, " si ita vultis,"
Sabinus, et id clariore voce, ut magna pars militum exaudiret; " neque
is sum," inquit, "qui gravissime ex vobis mortis periculo terrear: hi
sapient; si gravius quid acciderit, abs te rationem reposcent, qui, si
per te liceat, perendino die cum proximis hibernis coniuncti communem
cum reliquis belli casum sustineant, non reiecti et relegati longe ab
ceteris aut ferro aut fame intereant."


31

Consurgitur ex consilio; comprehendunt utrumque et orant, ne sua
dissensione et pertinacia rem in summum periculum deducat: facilem esse
rem, seu maneant, seu proficiscantur, si modo unum omnes sentiant ac
probent; contra in dissensione nullam se salutem perspicere. Res
disputatione ad mediam noctem perducitur. Tandem dat Cotta permotuc
manus: superat sententia Sabini. Pronuntiatu prima luce ituros.
Consumitur vigiliis reliqua pars noctis, cum sua quisque miles
circumspiceret, quic secum portare posset, quid ex instrumento
hibernorum relinquere cogeretur. Omnia excogitantur, quare nec sine
periculo maneatur, et languore militulr et vigiLus periculum augeatur.
Prima luce sic ex castris proficiscuntur, ut quibus esset persuas non ab
hoste, sed ab homine amicissimo Ambiorige consilium datum, longissimo
agmine maximisque impedimentis.


32

At hostes, posteaquam ex nocturno fremitu vigiliicque de profectione
eorum senserunt, collocatis in sidus bipertito in silvis opportuno atque
occulto loco a milibus passuum circiter duobus Romanorum adventum
exspectabant, et cum se maior pars agminis in magnam convallem
demisisset, ex utraque parte eius vallis subito se ostenderunt
novissimosque premere et primos prohibere ascensu atque iniquissimo
nostris loco proelium committere coeperunt.


33

Tum demum Titurius, qui nihil ante providisset, trepidare et concursare
cohortesque disponere, haec tamen ipsa timide atque ut eum omnia
deficere viderentur; quod plerumque eis accidere consuevit, qui in ipso
negotio consilium capere coguntur. At Cotta, qui cogitasset haec posse
in itinere accidere atque ob eam causam profectionis auctor non fuisset,
nulla in re communi saluti deerat et in appellandis cohortandisque
miLtibus imperatoris et in pugna militis officia praestabat. Cum propter
longitudinem agminis minus facile omnia per se obire et, quid quoque
loco faciendum esset, providere possent, iusserunt pronuntiare, ut
impedimenta relinquerent atque in orbem consisterent. Quod consilium
etsi in eiusmodi casu reprehendendum non est, tarmen incommode accidit:
nam et nostris militibus spem minuit et hostes ad pugnam alacriores
effecit, quod non sine summo timore et desperatione id factum videbatur.
Praeterea accidit, quod fieri necesse erat, ut vulgo milites ab signis
discederent, quae quisque eorum carissima haberet, ab impedimentis
petere atque arripere properaret, clamore et fletu omnia complerentur.


34

At barbaris consilium non defuit. Nam duces eorum tota acie pronuntiare
iusserunt, ne quis ab loco discederet: illorum esse praedam atque illis
reservari quaecumque Romani reliquissent: proinde omnia in victoria
posita existimarent. Erant et virtute et studio pugnandi pares; nostri,
tametsi ab duce et a fortuna deserebantur, tamen omnem spem salutis in
virtute ponebant, et quotiens quaeque cohors procurrerat, ab ea parte
magnus numerus hostium cadebat. Qua re animadversa Ambiorix pronuntiari
iubet, ut procul tela coniciant neu propius accedant et, quam in partem
Romani impetum fecerint, cedant (levitate armorum et cotidiana
exercitatione nihil eis noceri posse), rursus se ad signa recipientes
insequantur.


35

Quo praecepto ab eis diligentissime observato, cum quaepiam cohors ex
orbe excesserat atque impetum fecerat, hostes velocissime refugiebant.
Interim eam partem nudari necesse erat et ab latere aperto tela recipi.
Rursus cum in eum locum unde erant egressi reverti coeperant, et ab eis
qui cesserant et ab eis qui proximi steterant circumveniebantur; sin
autem locum tenere vellent, nec virtuti locus relinquebatur, neque ab
tanta multitudine coniecta tela conferti vitare poterant. Tamen tot
incommodis conflictati, multis vulneribus acceptis resistebant et magna
parte diei consumpta, cum a prima luce ad horam octavam pugnaretur,
nihil quod ipsis esset indignum committebant. Tum Tito Balventio, qui
superiore anno primum pilum duxerat, viro forti et magnae auctoritatis,
utrumque femur tragula traicitur; Quintus Lucanius, eiusdem ordinis,
fortissime pugnans, dum circumvento filio subvenit, interficitur; Lucius
Cotta legatus omnes cohortes ordinesque adhortans in adversum os funda
vulneratur.


36

His rebus permotus Quintus Titurius, cum procul Ambiorigem suos
cohortantem conspexisset, interpretem suum Gnaeum Pompeium ad eum mittit
rogatum ut sibi militibusque parcat. Ille appellatus respondit: si velit
secum colloqui, licere; sperare a multitudine impetrari posse, quod ad
militum salutem pertineat; ipsi vero nihil nocitum iri, inque eam rem se
suam fidem interponere. Ille cum Cotta saucio communicat, si videatur,
pugna ut excedant et cum Ambiorige una colloquantur: sperare ab eo de
sua ac militum salute impetrari posse. Cotta se ad armatum hostem iturum
negat atque in eo perseverat.


37

Sabinus quos in praesentia tribunos militum circum se habebat et
primorum ordinum centuriones se sequi iubet et, cum propius Ambiorigem
accessisset, iussus arma abicere imperatum facit suisque ut idem faciant
imperat. Interim, dum de condicionibus inter se agunt longiorque
consulto ab Ambiorige instituitur sermo, paulatim circumventus
interficitur. Tum vero suo more victoriam conclamant atque ululatum
tollunt impetuque in nostros facto ordines perturbant. Ibi Lucius Cotta
pugnans interficitur cum maxima parte militum. Reliqui se in castra
recipiunt unde erant egressi. Ex quibus Lucius Petrosidius aquilifer,
cum magna multitudine hostium premeretur, aquilam intra vallum proiecit;
ipse pro castris fortissime pugnans occiditur. Illi aegre ad noctem
oppugnationem sustinent; noctu ad unum omnes desperata salute se ipsi
interficiunt. Pauci ex proelio lapsi incertis itineribus per silvas ad
Titum Labienum legatum in hiberna perveniunt atque eum de rebus gestis
certiorem faciunt.


38

Hac victoria sublatus Ambiorix statim cum equitatu in Aduatucos, qui
erant eius regno finitimi, proficiscitur; neque noctem neque diem
intermittit pedita tumque subsequi iubet. Re demonstrata Aduatucisque
concitatis postero die in Nervios pervenit hortaturque, ne sui in
perpetuum liberandi atque ulciscendi Romanos pro eis quas acceperint
iniuriis occasionem dimittant: interfectos esse legatos duos magnamque
partem exercitus interisse demonstrat; nihil esse negoti subito
oppressam legionem quae cum Cicerone hiemet interfici; se ad eam rem
profitetur adiutorem. Facile hac oratione Nerviis persuadet.


39

Itaque confestim dimissis nuntiis ad Ceutrones, Grudios, Levacos,
Pleumoxios, Geidumnos, qui omnes sub eorum imperio sunt, quam maximas
manus possunt cogunt et de improviso ad Ciceronis hiberna advolant
nondum ad eum fama de Tituri morte perlata. Huic quoque accidit, quod
fuit necesse, ut nonnulli milites, qui lignationis munitionisque causa
in silvas discessissent, repentino equitum adventu interciperentur. His
circumventis magna manu Eburones, Nervii, Aduatuci atque horum omnium
socii et clientes legionem oppugnare incipiunt. Nostri celeriter ad arma
concurrunt, vallum conscendunt. Aegre is dies sustentatur, quod omnem
spem hostes in celeritate ponebant atque hanc adepti victoriam in
perpetuum se fore victores confidebant.


40

Mittuntur ad Caesarem confestim ab Cicerone litterae magnis propositis
praemiis, si pertulissent: obsessis omnibus viis missi intercipiuntur.
Noctu ex materia, quam munitionis causa comportaverant, turres admodum
CXX excitantur incredibili celeritate; quae deesse operi videbantur,
perficiuntur. Hostes postero die multo maioribus coactis copiis castra
oppugnant, fossam complent. Eadem ratione, qua pridie, ab nostris
resistitur. Hoc idem reliquis deinceps fit diebus. Nulla pars nocturni
temporis ad laborem intermittitur; non aegris, non vulneratis facultas
quietis datur. Quaecumque ad proximi diei oppugnationem opus sunt noctu
comparantur; multae praeustae sudes, magnus muralium pilorum numerus
instituitur; turres contabulantur, pinnae loricaeque ex cratibus
attexuntur. Ipse Cicero, cum tenuissima valetudine esset, ne nocturnum
quidem sibi tempus ad quietem relinquebat, ut ultro militum concursu ae
vocibus sibi parcere cogeretur.


41

Tunc duces principesque Nerviorum qui aliquem cermonis aditum causamque
amicitiae cum Cicerone habebant colloqui sese velle dicunt. Facta
potestate eadem quae Ambiorix cum Titurio egerat commemorant: omnem esse
in armis Galliam; Germanos Rhenum transisse; Caesaris reliquorumque
hiberna oppugnari. Addunt etiam de Sabini morte: Ambiorigem ostentant
fidei faciendae causa. Errare eos dicunt, si quidquam ab his praesidi
sperent, qui suis rebus diffidant; sese tamen hoe esse in Ciceronem
populumque Romanum animo, ut nihil nisi hiberna recusent atque hanc
inveterascere consuetudinem nolint: licere illis incolumibus per se ex
hibernis discedere et quascumque in partes velint sine metu proficisci.
Cicero ad haec unum modo respondit: non esse consuetudinem populi Romani
accipere ab hoste armato condicionem: si ab armis discedere velint, se
adiutore utantur legatosque ad Caesarem mittant; sperare pro eius
iustitia, quae petierint, impetraturos.


42

Ab hac spe repulsi Nervii vallo pedum IX et fossa pedum XV hiberna
cingunt. Haec et superiorum annorum consuetudine ab nobis cognoverant
et, quos clam de exercitu habebant captivos, ab eis docebantur; sed
nulla ferramentorum copia quae esset ad hunc usum idonea, gladiis
caespites circumcidere, manibus sagulisque terram exhaurire nitebantur.
Qua quidem ex re hominum multitudo cognosci potuit: nam minus horis
tribus milium pedum XV in circuitu munitionem perfecerunt reliquisque
diebus turres ad altitudinem valli, falces testudinesque, quas idem
captivi docuerant, parare ac facere coeperunt.


43

Septimo oppugnationis die maximo coorto vento ferventes fusili ex
argilla glandes fundis et fervefacta iacula in casas, quae more Gallico
stramentis erant tectae, iacere coeperunt. Hae celeriter ignem
comprehenderunt et venti magnitudine in omnem locum castrorum
distulerunt. Hostes maximo clamore sicuti parta iam atque explorata
victoria turres testudinesque agere et scalis vallum ascendere
coeperunt. At tanta militum virtus atque ea praesentia animi fuit, ut,
cum undique flamma torrerentur maximaque telorum multitudine premerentur
suaque omnia impedimenta atque omnes fortunas conflagrare intellegerent,
non modo demigrandi causa de vallo decederet nemo, sed paene ne
respiceret quidem quisquam, ac tum omnes acerrime fortissimeque
pugnarent. Hic dies nostris longe gravissimus fuit; sed tamen hunc
habuit eventum, ut eo die maximus numerus hostium vulneraretur atque
interficeretur, ut se sub ipso vallo constipaverant recessumque primis
ultimi non dabant. Paulum quidem intermissa flamma et quodam loco turri
adacta et contingente vallum tertiae cohortis centuriones ex eo, quo
stabant, loco recesserunt suosque omnes removerunt, nutu vocibusque
hostes, si introire vellent, vocare coeperunt; quorum progredi ausus est
nemo. Tum ex omni parte lapidibus coniectis deturbati, turrisque
succensa est.


44

Erant in ea legione fortissimi viri, centuriones, qui primis ordinibus
appropinquarent, Titus Pullo et Lucius Vorenus. Hi perpetuas inter se
controversias habebant, quinam anteferretur, omnibusque annis de locis
summis simultatibus contendebant. Ex his Pullo, cum acerrime ad
munitiones pugnaretur, "Quid dubitas," inquit, " Vorene? aut quem locum
tuae probandae virtutis exspectas ? hic dies de nostris controversiis
iudicabit." Haec cum dixisset, procedit extra munitiones quaque pars
hostium confertissma est visa irrumpit. Ne Vorenus quidem tum sese vallo
continet, sed omnium veritus existi mationem subsequitur. Mediocri
spatio relicto Pullo pilum in hostes immittit atque unum ex multitudine
procurrentem traicit; quo percusso et exanimato hunc scutis protegunt,
in hostem tela universi coniciunt neque dant regrediendi facultatem.
Transfigitur scutum Pulloni et verutum in balteo defigitur. Avertit hic
casus vaginam et gladium educere conanti dextram moratur manum,
impeditumque hostes circumsistunt. Succurrit inimicus illi Vorenus et
laboranti subvenit. Ad hunc se confestim a Pullone omnis multitudo
convertit: illum veruto arbitrantur occisum. Gladio comminus rem gerit
Vorenus atque uno interfecto reliquos paulum propellit; dum cupidius
instat, in locum deiectus inferiorem concidit. Huic rursus circumvento
fert subsidium Pullo, atque ambo incolumes compluribus interfectis summa
cum laude sese intra munitiones recipiunt. Sic fortuna in contentione et
certamine utrumque versavit, ut alter alteri inimicus auxilio salutique
esset, neque diiudicari posset, uter utri virtute anteferendus
videretur.


45

Quanto erat in dies gravior atque asperior oppugnatio, et maxime quod
magna parte militum confecta vulneribus res ad paucitatem defensorum
pervenerat, tanto crebriores litterae nuntiique ad Caesarem mittebantur;
quorum pars deprehensa in conspectu nostrorum militum cum cruciatu
necabatur. Erat unus intus Nervius nomine Vertico, loco natus honesto,
qui a prima obsidione ad Ciceronem perfugerat suamque ei fidem
praestiterat. Hic servo spe libertatis magnisque persuadet praemiis, ut
litteras ad Caesarem deferat. Has ille in iaculo illigatas effert et
Gallus inter Gallos sine ulla suspicione versatus ad Caesarem pervenit.
Ab eo de periculis Ciceronis legionisque cognoscitur.


46

Caesar acceptis litteris hora circiter Xl diei statim nuntium in
Bellovacos ad M. Crassum quaestorem mittit, cuius hiberna aberant ab eo
milia passuum XXV; iubet media nocte legionem proficisci celeriterque ad
se venire. Exit cum nuntio Crassus. Alterum ad Gaium Fabium legatum
mittit, ut in Atrebatium fines legionem adducat, qua sibi iter faciendum
sciebat. Scribit Labieno, si rei publicae commodo facere posset, cum
legione ad fines Nerviorum veniat. Reliquam partem exercitus, quod paulo
aberat longius, non putat exspectandam; equites circiter quadringentos
ex proximis hibernis colligit.


47

Hora circiter tertia ab antecursoribus de Crassi adventu certior factus
eo die milia passuum XX pro cedit. Crassum Samarobrivae praeficit
legionemque attribuit, quod ibi impedimenta exercitus, obsides
civitatum, litteras publicas frumentumque omne quod eo tolerandae hiemis
causa devexerat relinquebat. Fabius, ut imperatum erat, non ita multum
moratus in itinere cum legione occurrit. Labienus interitu Sabini et
caede cohortium cognita, cum omnes ad eum Treverorum copiae venissent,
veritus, si ex hibernis fugae similem profectionem fecisset, ut hostium
impetum sustinere posset, praesertim quos recenti victoria efferri
sciret, litteras Caesari remittit, quanto cum periculo legionem ex
hibernis educturus esset; rem gestam in Eburonibus perscribit; docet
omnes equitatus peditatusque copias Treverorum tria milia passuum longe
ab suis castris consedisse.


48

Caesar consilio eius probato, etsi opinione trium legionum deiectus ad
duas redierat, tamen unum communis salutis auxilium in celeritate
ponebat. Venit magnis itineribus in Nerviorum fines. Ibi ex captivis
cognoscit, quae apud Ciceronem gerantur, quantoque in periculo res sit.
Tum cuidam ex equitibus Gallis magnis praemŸs persuadet uti ad Ciceronem
epistolam deferat. Hanc Graecis conscriptam litteris mittit, ne
intercepta epistola nostra ab hostibus consilia cognoscantur. Si adire
non possit, monet ut tragulam cum epistola ad amentum deligata intra
munitionem castrorum abiciat. In litteris scribit se cum legionibus
profectum celeriter adfore; hortatur ut pristinam virtutem retineat.
Gallus periculum veritus, ut erat praeceptum, tragulam mittit. Haec casu
ad turrim adhaesit neque ab nostris biduo animadversa tertio die a
quodam milite conspicitur, dempta ad Ciceronem defertur. Ille perlectam
in conventu militum recitat maximaque omnes laetitia adficit. Tum fumi
incendiorum procul videbantur; quae res omnem dubitationem adventus
legionum expulit.


49

Galli re cognita per exploratores obsidionem relinquunt, ad Caesarem
omnibus copiis contendunt. Hae erant armata circiter milia LX. Cicero
data facultate Gallum ab eodem Verticone, quem supra demonstravimus,
repetit, qui litteras ad Caesarem deferat; hunc admonet, iter caute
diligenterque faciat: perscribit in litteris hostes ab se discessisse
omnemque ad eum multitudinem convertisse. Quibus litteris circiter media
nocte Caesar adlatis suos facit certiores eosque ad dimicandum animo
confirmat. Postero die luce prima movet castra et circiter milia passuum
quattuor progressus trans vallem et rivum multitudinem hostium
conspicatur. Erat magni periculi res tantulis copiis iniquo loco
dimicare; tum, quoniam obsidione liberatum Ciceronem sciebat, aequo
animo remittendum de celeritate existimabat: consedit et quam aequissimo
loco potest castra communit atque haec, etsi erant exigua per se vix
hominum milium septem praesertim nullis cum impedimentis, tamen
angustiis viarum quam maxime potest contrahit, eo consilio, ut in summam
contemptionem hostibus veniat. Interim speculatoribus in omnes partes
dimissis explorat quo commodissime itinere vallem transire possit.


50

Eo die parvulis equestribus proeliis ad aquam factis utrique sese suo
loco continent: Galli, quod ampliores copias, quae nondum convenerant,
exspectabant; Caesar, si forte timoris simulatione hostes in suum locum
elicere posset, ut citra vallem pro castris proelio contenderet, si id
efficere non posset, ut exploratis itineribus minore cum periculo vallem
rivumque transiret. Prima luce hostium equitatus ad castra accedit
proeliumque cum nostris equitibus committit. Caesar consulto equites
cedere seque in castra recipere iubet, simul es omnibus partibus castra
altiore vallo muniri portasque obstrui atque in his administrandis rebus
quam maxime concursari et cum simulatione agi timoris iubet.


51

Quibus omnibus rebus hostes invitati copias traducunt aciemque iniquo
loco constituunt, nostris vero etiam de vallo deductis propius accedunt
et tela intra munitionem ex omnibus partibus coniciunt praeconibusque
circummissis pronuntiari iubent, seu quis Gallus seu Romanus velit ante
horam tertiam ad se transire, sine periculo licere; post id tempus non
fore potestatem: ac sic nostros contempserunt, ut obstructis in speciem
portis singulis ordinibus caespitum, quod ea non posse introrumpere
videbantur, alii vallum manu scindere, alii fossas complere inciperent.
Tum Caesar omnibus portis eruptione facta equitatuque emisso celeriter
hostes in fugam dat, sic uti omnino pugnandi causa resisteret nemo,
magnumque ex eis numerum occidit atque omnes armis exuit.


52

Longius prosequi veritus, quod silvae paludesque intercedebant neque
etiam parvulo detrimento illorum locum relinqui videbat, omnibus suis
incolumibus copiis eodem die ad Ciceronem pervenit. Institutas turres,
testudines munitionesque hostium admiratur; legione producta cognoscit
non decimum quemque esse reliquum militem sine vulnere: ex his omnibus
iudicat rebus, quanto cum periculo et quanta cum virtute res sint
administratae. Ciceronem pro eius merito leg,ionemque collaudat;
centuriones singillatim tribunosquc militum appellat, quorum egregiam
fuisse virtutem testimonio Ciceronis cognoverat. De casu Sabini et
Cottae certius ex captivis cognoscit. Postero die contione habita rem
gestam proponit, milites consolatur et confirmat: quod detrimentum culpa
et temeritate legati sit acceptum, hoc aequiore animo ferendum docet,
quod beneficio deorum immortalium et virtute eorum expiato incommodo
neque hostibus diutina laetatio neque ipsis longior dolor relinquatur.


53

Interim ad Labienum per Remos incredibili celeritate de victoria
Caesaris fama perfertur, ut, cum ab hibernis Ciceronis milia passuum
abesset circiter LX, eoque post horam nonam diei Caesar pervenisset,
ante mediam noctem ad portas castrorum clamor oreretur, quo clamore
significatio victoriae gratulatioque ab Remis Labieno fieret. Hac fama
ad Treveros perlata Indutiomarus, qui postero die castra Labieni
oppugnare decreverat, noctu profugit copiasque omnes in Treveros
reducit. Caesar Fabium cum sua legione remittit in hiberna, ipse cum
tribus legionibus circum Samarobrivam trinis hibernis hiemare constituit
et, quod tanti motus Galliae exstiterant, totam hiemem ipse ad exercitum
manere decrevit. Nam illo incommodo de Sabini morte perlato omnes fere
Galliae civitates de bello consultabant, nuntios legationesque in omnes
partes dimittebant et quid reliqui consili caperent atque unde initium
belli fieret explorabant nocturnaque in locis desertis concilia
habebant. Neque ullum fere totius hiemis tempus sine sollicitudine
Caesaris intercessit, quin aliquem de consiliis ac motu Gallorum nuntium
acciperet. In his ab Lucio Roscio, quem legioni tertiae decimae
praefecerat, certior factus est magnas Gallorum copias earum civitatum,
quae Armoricae appellantur, oppugnandi sui causa convenisse neque
longius milia passuum octo ab hibernis suis afuisse, sed nuntio allato
de victoria Caesaris discessisse, adeo ut fugae similis discessus
videretur.


54

At Caesar principibus cuiusque civitatis ad se evocatis alias
territando, cum se scire quae fierent denuntiaret, alias cohortando
magnam partem Galliae in offiicio tenuit. Tamen Senones, quae est
civitas in primis firma et magnae inter Gallos auctoritatis, Cavarinum,
quem Caesar apud eos regem constituerat, cuius frater Moritasgus adventu
in Galliam Caesaris cuiusque maiores regnum obtinuerant, interficere
publico consilio conati, cum ille praesensisset ac profugisset, usque ad
fines insecuti regno domoque expulerunt et, missis ad Caesarem
satisfaciendi causa legatis, cum is omnem ad se senatum venire
iussisset, dicto audientes non fuerunt. Tantum apud homines barbaros
valuit esse aliquos repertos principes inferendi belli tantamque omnibus
voluntatum commutationem attulit, ut praeter Aeduos et Remos, quos
praecipuo semper honore Caesar habuit, alteros pro vetere ac perpetua
erga populum Romanum fide, alteros pro recentibus Gallici belli
officiis, nulla fere civitas fuerit non suspecta nobis. Idque adeo haud
scio mirandumne sit, cum compluribus aliis de causis, tum maxime quod
ei, qui virtute belli omnibus gentibus praeferebantur, tantum se eius
opinionis deperdidisse ut a populo Romano imperia perferrent gravissime
dolebant.


55

Treveri vero atque Indutiomarus totius hiemis nullum tempus
intermiserunt, quin trans Rhenum legatos mitterent, civitates
sollicitarent, pecunias pollicerentur, magna parte exercitus nostri
interfecta multo minorem superesse dicerent partem. Neque tamen ulli
civitati Germanorum persuaderi potuit, ut Rhenum transiret, cum se bis
expertos dicerent, Ariovisti bello et Tencterorum transitu: non esse
amplius fortunam temptaturos. Hac spe lapsus Indutiomarus nihilo minus
copias cogere, exercere, a finitimis equos parare, exules damnatosque
tota Gallia magnis praemiis ad se allicere coepit. Ac tantam sibi iam
his rebus in Gallia auctoritatem comparaverat ut undique ad eum
legationes concurrerent, gratiam atque amicitiam publice privatimque
peterent.


56

Vbi intellexit ultro ad se veniri, altera ex parte Senones Carnutesque
conscientia facinoris instigari, altera Nervios Aduatucosque bellum
Romanis parare, neque sibi voluntariorum copias defore, si ex finibus
suis progredi coepisset, armatum concilium indicit. Hoc more Gallorum
est initium belli, quo lege communi omnes puberes armati convenire
consuerunt; qui ex eis novissimus convenit, in conspectu multitudinis
omnibus cruciatibus affectus necatur. In eo concilio Cingetorigem,
alterius principem factionis, generum suum, quem supra demonstravimus
Caesaris secutum fidem ab eo non discessisse, hostem iudicat bonaque
eius publicat. His rebus confectis, in concilio pronuntiat arcessitum se
a Senonibus et Carnutibus aliisque compluribus Galliae civitatibus; huc
iturum per fines Remorum eorumque agros popula turum ac, priusquam id
faciat, castra Labieni oppugnaturum. Quae fieri velit praecipit.


57

Labienus, cum et loci natura et manu munitissumis castris sese teneret,
de suo ac legionis periculo nihil timebat; ne quam occasionem rei bene
gerendae dimitteret, cogitabat. Itaque a Cingetorige atque eius
propinquis oratione Indutiomari cognita, quam in concilio habuerat,
nuntios mittit ad finitimas civitates equitesque undique evocat: his
certum diem conveniendi dicit. Interim prope cotidie cum omni equitatu
Indutiomarus sub castris eius vagabatur, alias ut situm castrorum
cognosceret, alias colloquendi aut territandi causa: equites plerumque
omnes tela intra vallum coniciebant. Labienus suos intra munitionem
continebat timorisque opinionem, quibuscumque poterat rebus, augebat.


58

Cum maiore in dies contemptione Indutiomarus ad castra accederet, nocte
una intromissis equitibus omnium finitimarum civitatum quos arcessendos
curaverat, tanta diligentia omnes suos custodiis intra castra continuit,
ut nulla ratione ea res enuntiari aut ad Treveros perferri posset.
Interim ex consuetudine cotidiana Indutiomarus ad castra accedit atque
ibi magnam partem diei consumit; equites tela coniciunt et magna cum
contumelia verborum nostros ad pugnam evocant. Nullo ab nostris dato
responso, ubi visum est, sub vesperum dispersi ac dissipati discedunt.
Subito Labienus duabus portis omnem equitatum emittit; praecipit atque
interdicit, proterritis hostibus atque in fugam coniectis (quod fore,
sicut accidit, videbat) unum omnes peterent Indutiomarum, neu quis quem
prius vulneret, quam illum interfectum viderit, quod mora reliquorum
spatium nactum illum effugere nolebat; magna proponit eis qui occiderint
praemia; summittit cohortes equitibus subsidio. Comprobat hominis
consilium fortuna, et cum unum omnes peterent, in ipso fluminis vado
deprehensus Indutiomarus interficitur, caputque eius refertur in castra:
redeuntes equites quos possunt consectantur atque occidunt. Hac re
cognita omnes Eburonum et Nerviorum quae convenerant copiae discedunt,
pauloque habuit post id factum Caesar quietiorem Galliam.


Liber VI

Gaius Iulius Caesar

post 52

1

Multis de causis Caesar maiorem Galliae motum exspectans per Marcum
Silanum, Gaium Antistium Reginum, Titum Sextium legatos delectum habere
instituit; simul ab Gnaeo Pompeio proconsule petit, quoniam ipse ad
urbem cum imperio rei publicae causa remaneret, quos ex Cisalpina Gallia
consulis sacramento rogavisset, ad signa convenire et ad se proficisci
iuberet, magni interesse etiam in reliquum tempus ad opinionem Galliae
existimans tantas videri Italiae facultates ut, si quid esset in bello
detrimenti acceptum, non modo id brevi tempore sarciri, sed etiam
maioribus augeri copiis posset. Quod cum Pompeius et rei publicae et
amicitiae tribuisset, celeriter confecto per suos dilectu tribus ante
exactam hiemem et constitutis et adductis legionibus duplicatoque earum
cohortium numero, quas cum Quinto Titurio amiserat, et celeritate et
copiis docuit, quid populi Romani disciplina ataue ones Dossent.


2

Interfecto Indutiomaro, ut docuimus, ad eius propinquos a Treveris
imperium defertur. Illi finitimos Germanos sollicitare et pecuniam
polliceri non desistunt. Cum ab proximis impetrare non possent,
ulteriores temptant. Inventis nonnullis civitatibus iureiurando inter se
confirmant obsidibusque de pecunia cavent: Ambiorigem sibi societate et
foedere adiungunt. Quibus rebus cognitis Caesar, cum undique bellum
parari videret, Nervios, Aduatucos ac Menapios adiunctis Cisrhenanis
omnibus Germanis esse in armis, Senones ad imperatum non venire et cum
Carnutibus finitimisque civitatibus consilia communicare, a Treveris
Germanos crebris legationibus sollicitari, maturius sibi de bello
cogitandum putavit.


3

Itaque nondum hieme confecta proximis quattuor coactis legionibus de
improviso in fines Nerviorum contendit et, priusquam illi aut convenire
aut profugere possent, magno pecoris atque hominum numero capto atque ea
praeda militibus concessa vastatisque agris in deditionem venire atque
obsides sibi dare coegit. Eo celeriter confecto negotio rursus in
hiberna legiones reduxit. Concilio Galliae primo vere, ut instituerat,
indicto, cum reliqui praeter Senones, Carnutes Treverosque venissent,
initium belli ac defectionis hoc esse arbitratus, ut omnia postponere
videretur, concilium Lutetiam Parisiorum transfert. Confines erant hi
Senonibus civitatemque patrum memoria coniunxerant, sed ab hoc consilio
afuisse esistimabantur. Hac re pro suggestu pronuntiata eodem die cum
legionibus in Senones proficiscitur magnisque itineribus eo pervenit.


4

Cognito eius adventu Acco, qui princeps eius consili fuerat, iubet in
oppida multitudinem convenire. Conantibus, priusquam id effici posset,
adesse Romanos nuntiatur. Necessario sententia desistunt legatosque
deprecandi causa ad Caesarem mittunt: adeunt per Aeduos, quorum
antiquitus erat in fide civitas. Libenter Caesar petentibus Aeduis dat
veniam excusationemque accipit, quod aestivum tempus instantis belli,
non quaestionis esse arbitrabatur. Obsidibus imperatis centum hos Aeduis
custodiendos tradit. Eodem Carnutes legatos obsidesque mittunt usi
deprecatoribus Renis, quorum erant in clientela: eadem ferunt responsa.
Peragit concilium Caesar equitesque imperat civitatibus.


5

Hac parte Galliae pacata totus et mente et animo in bellum Treverorum et
Ambiorigis insistit. Cavari num cum equitatu Senonum secum proficisci
iubet, ne quis aut ex huius iracundia aut ex eo, quod meruerat, odio
civitatis motus exsistat. His rebus constitutis, quod pro explorato
habebat Ambiorigem proelio non esse concertaturum, reliqua eius consilia
animo circumspiciebat. Erant Menapii propinqui Eburonum finibus,
perpetuis paludibus silvisque muniti, qui uni ex Gallia de pace ad
Caesarem legatos numquam miserant. Cum his esse hospitium Ambiorigi
sciebat; item per Treveros venisse Germanis in amicitiam cognoverat.
Haec prius illi detrahenda auxilia existimabat quam ipsum bello
lacesseret, ne desperata salute aut se in Menapios abderet aut cum
Transrhenanis congredi cogeretur. Hoc inito consilio totius exercitus
impedimenta ad Labienum in Treveros mittit duasque legiones ad eum
proficisci iubet; ipse cum legionibus expeditis quinque in Menapios
proficiscitur. Illi nulla coacta manu loci praesidio freti in silvas
paludesque confugiunt suaque eodem conferunt.


6

Caesar partitis copiis cum Gaio Fabio legato et Marco Crasso quaestore
celeriterque effectis pontibus adit tripertito, aedificia vicosque
incendit, magno pecoris atque hominum numero potitur. Quibus rebus
coacti Menapii legatos ad eum pacis petendae causa mittunt. Ille
obsidibus acceptis hostium se habiturum numero confirmat, si aut
Ambiorigem aut eius legatos finibus suis recepissent. His confirmatis
rebus Commium Atrebatem cum equitatu custodis loco in Menapiis
relinquit; ipse in Treveros proficiscitur.


7

Dum haec a Caesare geruntur, Treveri magnis coactis peditatus
equitatusque copiis Labienum cum una legione, quae in eorum finibus
hiemaverat, adoriri parabant, iamque ab eo non longius bidui via
aberant, cum duas venisse legiones missu Caesaris cognoscunt. Positis
castris a milibus passuum XV auxilia Germanorum esspectare constituunt.
Labienus hostium cognito consilio sperans temeritate eorum fore aliquam
dimicandi facultatem praesidio quinque cohortium impedimentis relicto
cum viginti quinque cohortibus magnoque equitatu contra hostem
proficiscitur et mille passuum intermisso spatio castra communit. Erat
inter Labienum atque hostem difficili transitu flumen ripisque
praeruptis. Hoc neque ipse transire habebat in animo neque hostes
transituros existi mabat. Augebatur auxiliorum cotidie spes. Loquitur in
concilio palam, quoniam Germani appropinquare dicantur, sese suas
exercitusque fortunas in dubium non devocaturum et postero die prima
luce castra moturum. Celeriter haec ad hostes deferuntur, ut ex magno
Gallorum equitum numero nonnullos Gallicis rebus favere natura cogebat.
Labienus noctu tribunis militum primisque ordinibus convocatis, quid sui
sit consili proponit et, quo facilius hostibus timoris det suspicionem,
maiore strepitu et tumultu, quam populi Romani fert consuetudo castra
moveri iubet. His rebus fugae similem profectionem effecit. Haec quoque
per exploratores ante lucem in tanta propinquitate castrorum ad hostes
deferuntur.


8

Vix agmen novissimum extra munitiones processerat, cum Galli cohortati
inter se, ne speratam praedam ex manibus dimitterent--longum esse per
territis Romanis Germanorum auxilium exspectare, neque suam pati
dignitatem ut tantis copiis tam exiguam manum praesertim fugientem atque
impeditam adoriri non audeant--flumen transire et iniquo loco committere
proelium non dubitant. Quae fore suspicatus Labienus, ut omnes citra
flumen eliceret, eadem usus simulatione itineris placide progrediebatur.
Tum praemissis paulum impedimentis atque in tumulo quodam collocatis
"Habetis," inquit, "milites, quam petistis facultatem: hostem impedito
atque iniquo loco tenetis: praestate eandem nobis ducibus virtutem, quam
saepe numero imperatori praestitistis, atque illum adesse et haec coram
cernere existimate." Simul signa ad hostem converti aciemque dirigi
iubet, et paucis turmis praesidio ad impedimenta dimissis reliquos
equites ad latera disponit. Celeriter nostri clamore sublato pila in
hostes immittunt. Illi, ubi praeter spem quos fugere credebant infestis
signis ad se ire viderunt, impetum modo ferre non potuerunt ac primo
concursu in fugam coniecti proximas silvas petierunt. Quos Labienus
equitatu consectatus, magno numero interfecto, compluribus captis,
paucis post diebus civitatem recepit. Nam Germani qui auxilio veniebant
percepta Treverorum fuga sese domum receperunt. Cum his propinqui
Indutiomari, qui defectionis auctores fuerant, comitati eos ex civitate
excesserunt. Cingetorigi, quem ab initio permansisse in officio
demonstravimus, principatus atque imperium est traditum.


9

Caesar, postquam ex Menapiis in Treveros venit, duabus de causis Rhenum
transire constituit; quarum una erat, quod auxilia contra se Treveris
miseraut, altera, ne ad eos Ambiorix receptum haberet. His constitutis
rebus paulum supra eum locum quo ante exercitum traduxerat facere pontem
instituit. Nota atque instituta ratione magno militum studio paucis
diebus opus efficitur. Firmo in Treveris ad pontem praesidio relicto, ne
quis ab his subito motus oreretur, reliquas copias equitatumque
traducit. Vbii, qui ante obsides dederant atque in deditionem venerant,
purgandi sui causa ad eum legatos mittunt, qui doceant neque auxilia ex
sua civitate in Treveros missa neque ab se fidem laesam: petunt atque
orant ut sibi parcat, ne communi odio Germanorum innocentes pro
nocentibus poenas pendant; si amplius obsidum vellet, dare pollicentur.
Cognita Caesar causa reperit ab Suebis auxilia missa esse; Vbiorum
satisfactionem accipit, aditus viasque in Suebos perquirit.


10

Interim paucis post diebus fit ab Vbiis certior Suebos omnes in unum
locum copias cogere atque eis nationibus quae sub eorum sint imperio
denuntiare, ut auxilia peditatus equitatusque mittant. His cognitis
rebus rem frumentariam providet, castris idoneum locum deligit; Vbiis
imperat ut pecora deducant suaque omnia ex agris in oppida conferant,
sperans barbaros atque imperitos homines inopia cibariorum adductos ad
iniquam pugnandi condicionem posse deduci; mandat, ut crebros
exploratores in Suebos mittant quaeque apud eos gerantur cognoscant.
Illi imperata faciunt et paucis diebus intermissis referunt: Suebos
omnes, posteaquam certiores nuntii de exercitu Romanorum venerint, cum
omnibus suis sociorumque copiis, quas coegissent, penitus ad extremos
fines se recepisse: silvam esse ibi infinita magnitudine, quae
appellatur Bacenis; hanc longe introrsus pertinere et pro nativo muro
obiectam Cheruscos ab Suebis Suebosque ab Cheruscis iniuriis
incursionibusque prohibere: ad eius initium silvae Suebos adventum
Romanorum exspectare constituisse.


11

Quoniam ad hunc locum perventum est, non alienum esse videtur de Galliae
Germaniaeque moribus et quo differant hae nationes inter sese proponere.
In Gallia non solum in omnibus civitatibus atque in omnibus pagis
partibusque, sed paene etiam in singulis domibus factiones sunt,
earumque factionum principes sunt qui summam auctoritatem eorum iudicio
habere existimantur, quorum ad arbitrium iudiciumque summa omnium rerum
consiliorumque redeat. Itaque eius rei causa antiquitus institutum
videtur, ne quis ex plebe contra potentio rem auxili egeret: suos enim
quisque opprimi et circumveniri non patitur, neque, aliter si faciat,
ullam inter suos habet auctoritatem. Haec eadem ratio est in summa
totius Galliae: namque omnes civitates in partes divisae sunt duas.


12

Cum Caesar in Galliam venit, alterius factionis principes erant Aedui,
alterius Sequani. Hi cum per se minus valerent, quod summa auctoritas
antiquitus erat in Aeduis magnaeque eorum erant clientelae, Germanos
atque Ariovistum sibi adiunxerant eosque ad se magnis iacturis
pollicitationibusque perduxerant. Proeliis vero compluribus factis
secundis atque omni nobilitate Aeduorum interfecta tantum potentia
antecesserant, ut magnam partem clientium ab Aeduis ad se traducerent
obsidesque ab eis principum filios acciperent et publice iurare cogerent
nihil se contra Sequanos consili inituros et partem finitimi agri per
vim occupatam possiderent Galliaeque totius principatum obtinerent. Qua
necessitate adductus Diviciacus auxili petendi causa Romam ad senatum
profectus infecta re redierat. Adventu Caesaris facta commutatione
rerum, obsidibus Aeduis redditis, veteribus clientelis restitutis, novis
per Caesarem comparatis, quod hi, qui se ad eorum amicitiam
adgregaverant, meliore condicione atque aequiore imperio se uti
videbant, reliquis rebus eorum gratia dignitateque amplificata Sequani
principatum dimiserant. In eorum locum Remi successerant: quos quod
adaequare apud Caesarem gratia intellegebatur, ei, qui propter veteres
inimicitias nullo modo cum Aeduis coniungi poterant, se Remis in
clientelam dicabant. Hos illi diligenter tuebantur: ita et novam et
repente collectam auctoritatem tene bant. Eo tum statu res erat, ut
longe principes haberentur Aedui, secundum locum dignitatis Remi
obtinerent.


13

In omni Gallia eorum hominum, qui aliquo sunt numero atque honore,
genera sunt duo. Nam plebes paene servorum habetur loco, quae nihil
audet per se, nullo adhibetur consilio. Plerique, cum aut aere alieno
aut magnitudine tributorum aut iniuria potentiorum premuntur, sese in
servitutem dicant nobilibus: in hos eadem omnia sunt iura, quae dominis
in servos. Sed de his duobus generibus alterum est druidum, alterum
equitum. Illi rebus divinis intersunt, sacrificia publica ac privata
procurant, religiones interpretantur: ad hos magnus adulescentium
numerus disciplinae causa concurrit, magnoque hi sunt apud eos honore.
Nam fere de omnibus controversiis publicis privatisque constituunt, et,
si quod est admissum facinus, si caedes facta, si de hereditate, de
finibus controversia est, idem decernunt, praemia poenasque constituunt;
si qui aut privatus aut populus eorum decreto non stetit, sacrificiis
interdicunt. Haec poena apud eos est gravissima. Quibus ita est
interdictum, hi numero impiorum ac sceleratorum habentur, his omnes
decedunt, aditum sermonemque defugiunt, ne quid ex contagione incommodi
accipiant, neque his petentibus ius redditur neque honos ullus
communicatur. His autem omnibus druidibus praeest unus, qui summam inter
eos habet auctoritatem. Hoc mortuo aut si qui ex reliquis excellit
dignitate succedit, aut, si sunt plures pares, suffragio druidum,
nonnumquam etiam armis de principatu contendunt. Hi certo anni tempore
in finibus Carnutum, quae regio totius Galliae media habetur, considunt
in loco consecrato. Huc omnes undique, qui controversias habent,
conveniunt eorumque decretis iudiciisque parent. Disciplina in Britannia
reperta atque inde in Galliam translata esse existimatur, et nunc, qui
diligentius eam rem cognoscere volunt, plerumque illo discendi causa
proficiscuntur.


14

Druides a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquis
pendunt; militiae vacationem omniumque rerum habent immunitatem. Tantis
excitati praemiis et sua sponte multi in disciplinam conveniunt et a
parentibus propinquisque mittuntur. Magnum ibi numerum versuum ediscere
dicuntur. Itaque annos nonnulli vicenos in disciplina permanent. Neque
fas esse existimant ea litteris mandare, cum in reliquis fere rebus,
publicis privatisque rationibus Graecis litteris utantur. Id mihi duabus
de causis instituisse videntur, quod neque in vulgum disciplinam efferri
velint neque eos, qui discunt, litteris confisos minus memoriae studere:
quod fere plerisque accidit, ut praesidio litterarum diligentiam in
perdiscendo ac memoriam remittant. In primis hoc volunt persuadere, non
interire animas, sed ab aliis post mortem transire ad alios, atque hoc
maxime ad virtutem excitari putant metu mortis neglecto. Multa praeterea
de sideribus atque eorum motu, de mundi ac terrarum magnitudine, de
rerum natura, de deorum immortalium vi ac potestate disputant et
iuventuti tradunt.


15

Alterum genus est equitum. Hi, cum est usus atque aliquod bellum incidit
(quod fere ante Caesaris adventum quotannis accidere solebat, uti aut
ipsi iniurias inferrent aut illatas propulsarent), omnes in bello
versantur, atque eorum ut quisque est genere copiisque amplissimus, ita
plurimos circum se ambactos clientesque habet. Hanc unam gratiam
potentiamque noverunt.


16

Natio est omnis Gallorum admodum dedita religionibus, atque ob eam
causam, qui sunt adfecti gravioribus morbis quique in proeliis
periculisque versantur, aut pro victimis homines immolant aut se
immolaturos vovent administrisque ad ea sacrificia druidibus utuntur,
quod, pro vita hominis nisi hominis vita reddatur, non posse deorum
immortalium numen placari arbitrantur, publiceque eiusdem generis habent
instituta sacrificia. Alii immani magnitudine simulacra habent, quorum
contexta viminibus membra vivis hominibus complent; quibus succensis
circumventi flamma exanimantur homines. Supplicia eorum qui in furto aut
in latrocinio aut aliqua noxia sint comprehensi gratiora dis
immortalibus esse arbitrantur; sed, cum eius generis copia defecit,
etiam ad innocentium supplicia descendunt.


17

Deum maxime Mercurium colunt. Huius sunt plurima simulacra: hunc omnium
inventorem artium ferunt, hunc viarum atque itinerum ducem, hunc ad
quaestus pecuniae mercaturasque habere vim maximam arbitrantur. Post
hunc Apollinem et Martem et Iovem et Minervam. De his eandem fere, quam
reliquae gentes, habent opinionem: Apollinem morbos depellere, Minervam
operum atque artificiorum initia tradere, Iovem imperium caelestium
tenere, Martem bella regere. Huic, cum proelio dimicare constituerunt,
ea quae bello ceperint plerumque devovent: cum superaverunt, animalia
capta immolant reliquasque res in unum locum conferunt. Multis in
civitatibus harum rerum exstructos tumulos locis consecratis conspicari
licet; neque saepe accidit, ut neglecta quispiam religione aut capta
apud se occultare aut posita tollere auderet, gravissimumque ei rei
supplicium cum cruciatu constitutum est.


18

Galli se omnes ab Dite patre prognatos praedicant idque ab druidibus
proditum dicunt. Ob eam causam spatia omnis temporis non numero dierum
sed noctium finiunt; dies natales et mensum et annorum initia sic
observant ut noctem dies subsequatur. In reliquis vitae institutis hoc
fere ab reliquis differunt, quod suos liberos, nisi cum adoleverunt, ut
munus militiae sustinere possint, palam ad se adire non patiuntur
filiumque puerili aetate in publico in conspectu patris adsistere turpe
ducunt.


19

Viri, quantas pecunias ab uxoribus dotis nomine acceperunt, tantas ex
suis bonis aestimatione facta cum dotibus communicant. Huius omnis
pecuniae coniunctim ratio habetur fructusque servantur: uter eorum vita
superarit, ad eum pars utriusque cum fructibus superiorum temporum
pervenit. Viri in uxores, sicuti in liberos, vitae necisque habent
potestatem; et cum paterfamiliae illustriore loco natus decessit, eius
propinqui conveniunt et, de morte si res in suspicionem venit, de
uxoribus in servilem modum quaestionem habent et, si compertum est, igni
atque omnibus tormentis excruciatas interficiunt. Funera sunt pro cultu
Gallorum magnifica et sumptuosa; omniaque quae vivis cordi fuisse
arbitrantur in ignem inferunt, etiam animalia, ac paulo supra hanc
memoriam servi et clientes, quos ab eis dilectos esse constabat, iustis
funeribus confectis una cremabantur.


20

Quae civitates commodius suam rem publicam administrare existimantur,
habent legibus sanctum, si quis quid de re publica a finitimis rumore
aut fama acceperit, uti ad magistratum deferat neve cum quo alio
communicet, quod saepe homines temerarios atque imperitos falsis
rumoribus terreri et ad facinus impelli et de summis rebus consilium
capere cognitum est. Magistratus quae visa sunt occultant quaeque esse
ex usu iudicaverunt multitudini produnt. De re publica nisi per
concilium loqui non conceditur.


21

Germani multum ab hac consuetudine differunt. Nam neque druides habent,
qui rebus divinis praesint, neque sacrificiis student. Deorum numero eos
solos ducunt, quos cernunt et quorum aperte opibus iuvantur, Solem et
Vulcanum et Lunam, reliquos ne fama quidem acceperunt. Vita omnis in
venationibus atque in studiis rei militaris consistit: ab parvulis
labori ac duritiae student. Qui diutissime impuberes permanserunt,
maximam inter suos ferunt laudem: hoc ali staturam, ali vires nervosque
confirmari putant. Intra annum vero vicesimum feminae notitiam habuisse
in turpissimis habent rebus; cuius rei nulla est occultatio, quod et
promiscue in fluminibus perluuntur et pellibus aut parvis renonum
tegimentis utuntur magna corporis parte nuda.


22

Agriculturae non student, maiorque pars eorum victus in lacte, caseo,
carne consistit. Neque quisquam agri modum certum aut fines habet
proprios; sed magistratus ac principes in annos singulos gentibus
cognationibusque hominum, qui una coierunt, quantum et quo loco visum
est agri attribuunt atque anno post alio transire cogunt. Eius rei
multas adferunt causas: ne adsidua consuetudine capti studium belli
gerendi agricultura commutent; ne latos fines parare studeant,
potentioresque humiliores possessionibus expellant; ne accuratius ad
frigora atque aestus vitandos aedificent; ne qua oriatur pecuniae
cupiditas, qua ex re factiones dissensionesque nascuntur; ut animi
aequitate plebem contineant, cum suas quisque opes cum potentissimis
aequari videat.


23

Civitatibus maxima laus est quam latissime circum se vastatis finibus
solitudines habere. Hoc proprium virtutis existimant, expulsos agris
finitimos cedere, neque quemquam prope audere consistere; simul hoc se
fore tutiores arbitrantur repentinae incursionis timore sublato. Cum
bellum civitas aut illa tum defendit aut infert, magistratus, qui ei
bello praesint, ut vitae necisque habeant potestatem, deliguntur. In
pace nullus est communis magistratus, sed principes regionum atque
pagorum inter suos ius dicunt controversiasque minuunt. Latrocinia
nullam habent infamiam, quae extra fines cuiusque civitatis fiunt, atque
ea iuventutis exercendae ac desidiae minuendae causa fieri praedicant.
Atque ubi quis ex principibus in concilio dixit se ducem fore, qui sequi
velint, profiteantur, consurgunt ei qui et causam et hominem probant
suumque auxilium pollicentur atque ab multitudine collaudantur: qui ex
his secuti non sunt, in desertorum ac proditorum numero ducuntur,
omniumque his rerum postea fides derogatur. Hospitem violare fas non
putant; qui quacumque de causa ad eos venerunt, ab iniuria prohibent,
sanctos habent, hisque omnium domus patent victusque communicatur.


24

Ac fuit antea tempus, cum Germanos Galli virtute superarent, ultro bella
inferrent, propter hominum multitudinem agrique inopiam trans Rhenum
colonias mitterent. Itaque ea quae fertilissima Germaniae sunt loca
circum Hercyniam silvam, quam Eratostheni et quibusdam Graecis fama
notam esse video, quam illi Orcyniam appellant, Volcae Tectosages
occupaverunt atque ibi consederunt; quae gens ad hoc tempus his sedibus
sese continet summamque habet iustitiae et bellicae laudis opinionem.
Nunc quod in eadem inopia, egestate, patientia qua Germani permanent,
eodem victu et cultu corporis utuntur; Gallis autem provinciarum
propinquitas et transmarinarum rerum notitia multa ad copiam atque usus
largitur, paulatim adsuefacti superari multisque victi proeliis ne se
quidem ipsi cum illis virtute comparant.


25

Huius Hercyniae silvae, quae supra demonstrata est, latitudo novem
dierum iter expedito patet: non enim aliter finiri potest, neque
mensuras itinerum noverunt. Oritur ab Helvetiorum et Nemetum et
Rauracorum finibus rectaque fluminis Danubi regione pertinet ad fines
Dacorum et Anartium; hinc se flectit sinistrorsus diversis ab flumine
regionibus multarumque gentium fines propter magnitudinem adtingit;
neque quisquam est huius Germaniae, qui se aut adisse ad initium eius
silvae dicat, cum dierum iter LX processerit, aut, quo ex loco oriatur,
acceperit: multaque in ea genera ferarum nasci constat, quae reliquis in
locis visa non sint; ex quibus quae maxime differant ab ceteris et
memoriae prodenda videantur haec sunt.


26

Est bos cervi figura, cuius a media fronte inter aures unum cornu
exsistit excelsius magisque directum his, quae nobis nota sunt,
cornibus: ab eius summo sicut palmae ramique late divunduntur. Eadem est
feminae marisque natura, eadem forma magnitudoque cornuum.


27

Sunt item, quae appellantur alces. Harum est consimilis capris figura et
varietas pellium, sed magrutudine paulo antecedunt mutilaeque sunt
cornibus et crura sine nodis articulisque habent neque quietis causa
procumbunt neque, si quo adflictae casu conciderunt, erigere sese aut
sublevare possunt. His sunt arbores pro cubilibus: ad eas se applicant
atque ita paulum modo reclinatae quietem capiunt. Quarum ex vestigiis
cum est animadversum a venatoribus, quo se recipere consuerint, omnes eo
loco aut ab radicibus subruunt aut accidunt arbores, tantum ut summa
species earum stantium relinquatur. Huc cum se consuetudine
reclinaverunt, infirmas arbores pondere adfligunt atque una ipsae
concidunt.


28

Tertium est genus eorum, qui uri appellantur. Hi sunt magnitudine paulo
infra elephantos, specie et colore et figura tauri. Magna vis eorum est
et magna velocitas, neque homini neque ferae quam conspexerunt parcunt.
Hos studiose foveis captos interficiunt. Hoc se labore durant
adulescentes atque hoc genere venationis exercent, et qui plurimos ex
his interfecerunt, relatis in publicum cornibus, quae sint testimonio,
magnam ferunt laudem. Sed adsuescere ad homines et mansuefieri ne
parvuli quidem excepti possunt. Amplitudo cornuum et figura et species
multum a nostrorum boum cornibus differt. Haec studiose conquisita ab
labris argento circumcludunt atque in amplissimis epulis pro poculis
utuntur.


29

Caesar, postquam per Vbios exploratores comperit Suebos sese in silvas
recepisse, inopiam frumenti veritus, quod, ut supra demonstravimus,
minime omnes Germani agriculturae student, constituit non progredi
longius; sed, ne omnino metum reditus sui barbaris tolleret atque ut
eorum auxilia tardaret, reducto exercitu partem ultimam pontis, quae
ripas Vbiorum contingebat, in longitudinem pedum ducentorum rescindit
atque in extremo ponte turrim tabulatorum quattuor constituit
praesidiumque cohortium duodecim pontis tuendi causa ponit magnisque eum
locum munitionibus firmat. Ei loco praesidioque Gaium Volcatium Tullum
adulescentem praefecit. Ipse, cum maturescere frumenta inciperent, ad
bellum Ambiorigis profectus per Arduennam silvam, quae est totius
Galliae maxima atque ab ripis Rheni finibusque Treverorum ad Nervios
pertinet milibusque amplius quingentis in longitudinem patet, Lucium
Minucium Basilum cum omni equitatu praemittit, si quid celeritate
itineris atque opportunitate temporis proficere possit; monet, ut ignes
in castris fieri prohibeat, ne qua eius adventus procul significatio
fiat: sese confestim subsequi dicit.


30

Basilus, ut imperatum est, facit. Celeriter contraque omnium opinionem
confecto itinere multos in agris inopinantes deprehendit: eorum indicio
ad ipsum Ambiorigem contendit, quo in loco cum paucis equitibus esse
dicebatur. Multum cum in omnibus rebus tum in re militari potest
fortuna. Nam magno accidit casu ut in ipsum incautum etiam atque
imparatum incideret, priusque eius adventus ab omnibus videretur, quam
fama ac nuntius adferretur: sic magnae fuit fortunae omni militari
instrumento, quod circum se habebat, erepto, raedis equisque
comprehensis ipsum effugere mortem. Sed hoc quoque factum est, quod
aedificio circumdato silva, ut sunt fere domicilia Gallorum, qui vitandi
aestus causa plerumque silvarum atque fluminum petunt propinquitates,
comites familiaresque eius angusto in loco paulisper equitum nostrorum
vim sustinuerunt. His pugnantibus illum in equum quidam ex suis intulit:
fugientem silvae texerunt. Sic et ad subeundum periculum et ad vitandum
multum fortuna valuit.


31

Ambiorix copias suas iudicione non conduxerit, quod proelio dimicandum
non existimarit, an tempore exclusus et repentino equitum adventu
prohibitus, cum reliquum exercitum subsequi crederet, dubium est. Sed
certe dimissis per agros nuntiis sibi quemque consulere iussit. Quorum
pars in Arduennam silvam, pars in continentes paludes profugit; qui
proximi Oceano fuerunt, his insulis sese occultaverunt, quas aestus
efficere consuerunt: multi ex suis finibus egressi se suaque omnia
alienissimis crediderunt. Catuvolcus, rex dimidiae partis Eburonum, qui
una cum Ambiorige consilium inierat, aetate iam confectus, cum laborem
aut belli aut fugae ferre non posset, omnibus precibus detestatus
Ambiorigem, qui eius consilii auctor fuisset, taxo, cuius magna in
Gallia Germaniaque copia est, se exanimavit.


32

Segni Condrusique, ex gente et numero Germanorum, qui sunt inter
Eburones Treverosque, legatos ad Caesarem miserunt oratum, ne se in
hostium nurnero duceret neve omnium Germanorum, qui essent citra Rhenum,
unam esse causam iudicaret: nihil se de bello cogitavisse, nulla
Ambiorigi auxilia misisse. Caesar explorata re quaestione captivorum, si
qui ad eos Eburones ex fuga convenissent, ad se ut reducerentur,
imperavit; si ita fecissent, fines eorum se violaturum negavit. Tum
copiis in tres partes distributis impedimenta omnium legionum Aduatucam
contulit. Id castelli nomen est. Hoc fere est in mediis Eburonum
finibus, ubi Titurius atque Aurunculeius hiemandi causa consederant.
Hunc cum reliquis rebus locum probabat, tum quod superioris anni
munitiones integrae manebant, ut militum laborem sublevaret. Praesidio
impedi mentis legionem quartamdecimam reliquit, unam ex eis tribus, quas
proxime conscriptas ex Italia traduxerat. Ei legioni castrisque Quintum
Tullium Ciceronem praeficit ducentosque equites attribuit.


33

Partito exercitu Titum Labienum cum legionibus tribus ad Oceanum versus
in eas partes quae Menapios attingunt proficisci iubet; Gaium Trebonium
cum pari legionum numero ad eam regionem quae ad Aduatucos adiacet
depopulandam mittit; ipse cum reliquis tribus ad flumen Scaldem, quod
influit in Mosam, extremasque Arduennae partis ire constituit, quo cum
paucis equitibus profectum Ambiorigem audiebat. Discedens post diem
septimum sese reversurum confirmat; quam ad diem ei legioni quae in
praesidio relinquebatur deberi frumentum sciebat. Labienum Treboniumque
hortatur, si rei publicae commodo facere possint, ad eum diem
revertantur, ut rursus communicato consilio exploratisque hostium
rationibus aliud initium belli capere possint.


34

Erat, ut supra demonstravimus, manus certa nulla, non oppidum, non
praesidium, quod se armis defenderet, sed in omnes partes dispersa
multitudo. Vbi cuique aut valles abdita aut locus silvestris aut palus
impedita spem praesidi aut salutis aliquam offerebat, consederat. Haec
loca vicinitatibus erant nota, magnamque res diligentiam requirebat non
in summa exercitus tuenda (nullum enim poterat universis perterritis ac
dispersis periculum accidere), sed in singulis militibus conservandis;
quae tamen ex parte res ad salutem exercitus pertinebat. Nam et praedae
cupiditas multos longius evocabat, et silvae incertis occultisque
itineribus confertos adire prohibebant. Si negotium confici stirpemque
hominum sceleratorum interfici vellet, dimittendae plures manus
diducendique erant milites; si continere ad signa manipulos vellet, ut
instituta ratio et consuetudo exercitus Romani postulabat, locus ipse
erat praesidio barbaris, neque ex occulto insidiandi et dispersos
circumveniendi singulis deerat audacia. Vt in eiusmodi difficultatibus,
quantum diligentia provideri poterat providebatur, ut potius in nocendo
aliquid praetermitteretur, etsi omnium animi ad ulciscendum ardebant,
quam cum aliquo militum detrimento noceretur. Dimittit ad finitimas
civitates nuntios Caesar: omnes ad se vocat spe praedae ad diripiendos
Eburones, ut potius in silvis Gallorum vita quam legionarius miles
periclitetur, simul ut magna multitudine circumfusa pro tali facinore
stirps ac nomen civitatis tollatur. Magnus undique numerus celeriter
convenit.


35

Haec in omnibus Eburonum partibus gerebantur, diesque appetebat
septimus, quem ad diem Caesar ad impedimenta legionemque reverti
constituerat. Hic quantum in bello fortuna possit et quantos adferat
casus cognosci potuit. Dissipatis ac perterritis hostibus, ut
demonstravimus, manus erat nulla quae parvam modo causam timoris
adferret. Trans Rhenum ad Germanos pervenit fama, diripi Eburones atque
ultro omnes ad praedam evocari. Cogunt equitum duo milia Sugambri, qui
sunt proximi Rheno, a quibus receptos ex fuga Tencteros atque Vsipetes
supra docuimus. Transeunt Rhenum navibus ratibusque triginta milibus
passuum infra eum locum, ubi pons erat perfectus praesidiumque ab
Caesare relictum: primos Eburonum fines adeunt; multos ex fuga dispersos
excipiunt, magno pecoris numero, cuius sunt cupidissimi barbari,
potiuntur. Invitati praeda longius procedunt. Non hos palus in bello
latrociniisque natos, non silvae morantur. Quibus in locis sit Caesar ex
captivis quaerunt; profectum longius reperiunt omnemque exercitum
discessisse cognoscunt. Atque unus ex captivis "Quid vos," inquit, "hanc
miseram ac tenuem sectamini praedam, quibus licet iam esse
fortunatissimos? Tribus horis Aduatucam venire potestis: huc omnes suas
fortunas exercitus Romanorum contulit: praesidi tantum est, ut ne murus
quidem cingi possit, neque quisquam egredi extra munitiones audeat."
Oblata spe Germani quam nacti erant praedam in occulto relinquunt; ipsi
Aduatucam contendunt usi eodem duce, cuius haec indicio cognoverant.


36

Cicero, qui omnes superiores dies praeceptis Caesaris cum summa
diligentia milites in castris continuisset ac ne calonem quidem quemquam
extra munitionem egredi passus esset, septimo die diffidens de numero
dierum Caesarem fidem servaturum, quod longius progressum audiebat,
neque ulla de reditu eius fama adferebatur, simul eorum permotus
vocibus, qui illius patientiam paene obsessionem appellabant, siquidem
ex castris egredi non liceret, nullum eiusmodi casum exspectans, quo
novem oppositis legionibus maximoque equitatu dispersis ac paene deletis
hostibus in milibus passuum tribus offendi posset, quinque cohortes
frumentatum in proximas segetes mittit, quas inter et castra unus omnino
collis intererat. Complures erant ex legionibus aegri relicti; ex quibus
qui hoc spatio dierum convaluerant, circiter CCC, sub vexillo una
mittuntur; magna praeterea multitudo calonum, magna vis iumentorum, quae
in castris subsederant, facta potestate sequitur.


37

Hoc ipso tempore et casu Germani equites interveniunt protinusque eodem
illo, quo venerant, cursu ab decumana porta in castra irrumpere
conantur, nec prius sunt visi obiectis ab ea parte silvis, quam castris
appropinquarent, usque eo ut qui sub vallo tenderent mercatores
recipiendi sui facultatem non haberent. Inopinantes nostri re nova
perturbantur, ac vix primum impetum cohors in statione sustinet.
Circumfunduntur ex reliquis hostes partibus, si quem aditum reperire
possent. Aegre portas nostri tuentur, reliquos aditus locus ipse per se
munitioque defendit. Totis trepidatur castris, atque alius ex alio
causam tumultus quaerit; neque quo signa ferantur neque quam in partem
quisque conveniat provident. Alius iam castra capta pronuntiat, alius
deleto exercitu atque imperatore victores barbaros venisse contendit;
plerique novas sibi ex loco religiones fingunt Cottaeque et Tituri
calamitatem, qui in eodem occiderint castello, ante oculos ponunt. Tali
timore omnibus perterritis confirmatur opinio barbaris, ut ex captivo
audierant, nullum esse intus praesidium. Perrumpere nituntur seque ipsi
adhortantur, ne tantam fortunam ex manibus dimittant.


38

Erat aeger cum praesidio relictus Publius Sextius Baculus, qui primum
pilum ad Caesarem duxerat, cuius mentionem superioribus proeliis
fecimus, ac diem iam quintum cibo caruerat. Hic diffisus suae atque
omnium saluti inermis ex tabernaculo prodit: videt imminere hostes atque
in summo esse rem discrimine: capit arma a proximis atque in porta
consistit. Consequuntur hunc centuriones eius cohortis quae in statione
erat: paulisper una proelium sustinent. Relinquit animus Sextium
gravibus acceptis vulneribus: aegre per manus tractus servatur. Hoc
spatio interposito reliqui sese confirmant tantum, ut in munitionibus
consistere audeant speciemque defensorum praebeant.


39

Interim confecta frumentatione milites nostri clamorem exaudiunt:
praecurrunt equites; quanto res sit in periculo cognoscunt. Hic vero
nulla munitio est quae perterritos recipiat: modo conscripti atque usus
militaris imperiti ad tribunum militum centurionesque ora convertunt;
quid ab his praecipiatur exspectant. Nemo est tam fortis quin rei
novitate perturbetur. Barbari signa procul conspicati oppugnatione
desistunt: redisse primo legiones credunt, quas longius discessisse ex
captivis cognoverant; postea despecta paucitate ex omnibus partibus
impetum faciunt.


40

Calones in proximum tumulum procurrunt. Hinc celeriter deiecti se in
signa manipulosque coniciunt: eo magis timidos perterrent milites. Alii
cuneo facto ut celeriter perrumpant censent, quoniam tam propinqua sint
castra, et si pars aliqua circumventa ceciderit, at reliquos servari
posse confidunt; alii, ut in iugo consistant atque eundem omnes ferant
casum. Hoc veteres non probant milites, quos sub vexillo una profectos
docuimus. Itaque inter se cohortati duce Gaio Trebonio, equite Romano,
qui eis erat praepositus, per medios hostes perrumpunt incolumesque ad
unum omnes in castra perveniunt. Hos subsecuti calones equitesque eodem
impetu militum virtute servantur. At ei qui in iugo constiterant, nullo
etiam nunc usu rei militaris percepto neque in eo quod probaverant
consilio permanere, ut se loco superiore defenderent, neque eam quam
prodesse aliis vim celeritatemque viderant imitari potuerunt, sed se in
castra recipere conati iniquum in locum demiserunt. Centuriones, quorum
nonnulli ex inferioribus ordinibus reliquarum legionum virtutis causa in
superiores erant ordines huius legionis traducti, ne ante partam rei
militaris laudem amitterent, fortissime pugnantes conciderunt. Militum
pars horum virtute summotis hostibus praeter spem incolumis in castra
pervenit, pars a barbaris circumventa periit.


41

Germani desperata expugnatione castrorum, quod nostros iam constitisse
in munitionibus videbant, cum ea praeda quam in silvis deposuerant trans
Rhenum sese receperunt. Ac tantus fuit etiam post discessum hostium
terror ut ea nocte, cum Gaius Volusenus missus cum equitatu ad castra
venisset, fidem non faceret adesse cum incolumi Caesarem exercitu. Sic
omnino animos timor praeoccupaverat ut paene alienata mente deletis
omnibus copiis equitatum se ex fuga recepisse dicerent neque in columi
exercitu Germanos castra oppugnaturos fuisse contenderent. Quem timorem
Caesaris adventus sustulit.


42

Reversus ille eventus belli non ignorans unum, quod cohortes ex statione
et praesidio essent emissae, questus ne minimo quidem casu locum
relinqui debuisse, multum fortunam in repentino hostium adventu potuisse
iudicavit, multo etiam amplius, quod paene ab ipso vallo portisque
castrorum barbaros avertisset. Quarum omnium rerum maxime admirandum
videbatur, quod Germani, qui eo consilio Rhenum transierant, ut
Ambiorigis fines depopularentur, ad castra Romanorum delati optatissimum
Ambiorigi beneficium obtulerunt.


43

Caesar rursus ad vexandos hostes profectus magno coacto numero ex
finitimis civitatibus in omnes partes dimittit. Omnes vici atque omnia
aedificia quae quisque conspexerat incendebantur; praeda ex omnibus
locis agebatur; frumenta non solum tanta multitudine iumentorum atque
hominum consumebantur, sed etiam anni tempore atque imbribus
procubuerant ut, si qui etiam in praesentia se occultassent, tamen his
deducto exercitu rerum omnium inopia pereundum videretur. Ac saepe in
eum locum ventum est tanto in omnes partes diviso equitatu, ut modo
visum ab se Ambiorigem in fuga circumspicerent captivi nec plane etiam
abisse ex conspectu contenderent, ut spe consequendi illata atque
infinito labore suscepto, qui se summam ab Caesare gratiam inituros
putarent, paene naturam studio vincerent, semperque paulum ad summam
felicitatem defuisse videretur, atque ille latebris aut saltibus se
eriperet et noctu occultatus alias regiones partesque peteret non maiore
equitum praesidio quam quattuor, quibus solis vitam suam committere
audebat.


44

Tali modo vastatis regionibus exercitum Caesar duarum cohortium damno
Durocortorum Remorum reducit concilioque in eum locum Galliae indicto de
coniuratione Senonum et Carnutum quaestionem habere instituit et de
Accone, qui princeps eius consili fuerat, graviore sententia pronuntiata
more maiorum supplicium sumpsit. Nonnulli iudicium veriti profugerunt.
Quibus cum aqua atque igni interdixisset, duas legiones ad fines
Treverorum, duas in Lingonibus, sex reliquas in Senonum finibus Agedinci
in hibernis collocavit frumentoque exercitui proviso, ut iustituerat, in
Italiam ad conventus agendos profectus est.


Liber VII

Gaius Iulius Caesar

post 52

1

Quieta Gallia Caesar, ut constituerat, in Italiam ad conventus agendos
proficiscitur. Ibi cognoscit de Clodii caede [de] senatusque consulto
certior factus, ut omnes iuniores Italiae coniurarent, delectum tota
provincia habere instituit. Eae res in Galliam Transalpinam celeriter
perferuntur. Addunt ipsi et ad fingunt rumoribus Galli, quod res poscere
videbatur, retineri urbano motu Caesarem neque in tantis dissensionibus
ad exercitum venire posse. Hac impulsi occasione, qui iam ante se populi
Romani imperio subiectos dolerent liberius atque audacius de bello
consilia inire incipiunt. Indictis inter se principes Galliae conciliis
silvestribus ac remotis locis queruntur de Acconis morte; posse hunc
casum ad ipsos recidere demonstrant: miserantur communem Galliae
fortunam: omnibus pollicitationibus ac praemius deposcunt qui belli
initium faciant et sui capitis periculo Galliam in libertatem vindicent.
In primis rationem esse habendam dicunt, priusquam eorum clandestina
consilia efferantur, ut Caesar ab exercitu intercludatur. Id esse
facile, quod neque legiones audeant absente imperatore ex hibernis
egredi, neque imperator sine praesidio ad legiones pervenire possit.
Postremo in acie praestare interfici quam non veterem belli gloriam
libertatemque quam a maioribus acce perint recuperare.


2

His rebus agitatis profitentur Carnutes se nullum periculum communis
salutis causa recusare principesque ex omnibus bellum facturos
pollicentur et, quoniam in praesentia obsidibus cavere inter se non
possint ne res efferatur, ut iureiurando ac fide sanciatur, petunt,
collatis militaribus signis, quo more eorum gravissima caerimonia
continetur, ne facto initio belli ab reliquis deserantur. Tum
collaudatis Carnutibus, dato iureiurando ab omnibus qui aderant, tempore
eius rei constituto ab concilio disceditur.


3

Vbi ea dies venit, Carnutes Cotuato et Conconnetodumno ducibus,
desperatis hominibus, Cenabum signo dato concurrunt civesque Romanos,
qui negotiandi causa ibi constiterant, in his Gaium Fufium Citam,
honestum equitem Romanum, qui rei frumentariae iussu Caesaris praeerat,
interficiunt bonaque eorum diripiunt. Celeriter ad omnes Galliae
civitates fama perfertur. Nam ubicumque maior atque illustrior incidit
res, clamore per agros regionesque significant; hunc alii deinceps
excipiunt et proximis tradunt, ut tum accidit. Nam quae Cenabi oriente
sole gesta essent, ante primam confectam vigiliam in finibus Arvernorum
audita sunt, quod spatium est milium passuum circiter centum LX.


4

Simili ratione ibi Vercingetorix, Celtilli filius, Arveruus, summae
potentiae adulescens, cuius pater principatum Galliae totius obtinuerat
et ob eam causam, quod regnum appetebat, ab civitate erat interfectus,
convocatis suis clientibus facile incendit. Cognito eius consilio ad
arma concurritur. Prohibetur ab Gobannitione, patruo suo, reliquisque
principibus, qui hanc temptandam fortunam non existimabant; expellitur
ex oppido Gergovia; non destitit tamen atque in agris habet dilectum
egentium ac perditorum. Hac coacta manu, quoscumque adit ex civitate ad
suam sententiam perducit; hortatur ut communis libertatis causa arma
capiant, magnisque coactis copiis adversarios suos a quibus paulo ante
erat eiectus expellit ex civitate. Rex ab suis appellatur. Dimittit
quoque versus legationes; obtestatur ut in fide maneant. Celeriter sibi
Senones, Parisios, Pictones, Cadurcos, Turonos, Aulercos, Lemovices,
Andos reliquosque omnes qui Oceanum attingunt adiungit: omnium consensu
ad eum defertur imperium. Qua oblata potestate omnibus his civitatibus
obsides imperat, certum numerum militum ad se celeriter adduci iubet,
armorum quantum quaeque civitas domi quodque ante tempus efficiat
constituit; in primis equitatui studet. Summae diligentiae summam imperi
severitatem addit; magnitudine supplici dubitantes cogit. Nam maiore
commisso delicto igni atque omnibus tormentis necat, leviore de causa
auribus desectis aut singulis effossis oculis domum remittit, ut sint
reliquis documento et magnitudine poenae perterreant alios.


5

His suppliciis celeriter coacto exercitu Lucterium Cadurcum, summae
hominem audaciae, cum parte copiarum in Rutenos mittit; ipse in
Bituriges proficiscitur. Eius adventu Bituriges ad Aeduos, quorum erant
in fide, legatos mittunt subsidium rogatum, quo facilius hostium copias
sustinere possint. Aedui de consilio legatorum, quos Caesar ad exercitum
reliquerat, copias equitatus peditatusque subsidio Biturigibus mittunt.
Qui cum ad flumen Ligerim venissent, quod Bituriges ab Aeduis dividit,
paucos dies ibi morati neque flumen transire ausi domum revertuntur
legatisque nostris renuntiant se Biturigum perfidiam veritos revertisse,
quibus id consili fuisse cognoverint, ut, si flumen transissent, una ex
parte ipsi, altera Arverni se circumsisterent. Id eane de causa, quam
legatis pronuntiarunt, an perfidia adducti fecerint, quod nihil nobis
constat, non videtur pro certo esse proponendum. Bituriges eorum
discessu statim cum Arvernis iunguntur.


6

His rebus in Italiam Caesari nuntiatis, cum iam ille urbanas res virtute
Cn. Pompei commodiorem in statum pervenisse intellegeret, in
Transalpinam Galliam profectus est. Eo cum venisset, magna difficultate
adficiebatur, qua ratione ad exercitum pervenire posset. Nam si legiones
in provinciam arcesseret, se absente in itinere proelio dimicaturas
intellegebat; si ipse ad exercitum contenderet, ne eis quidem eo tempore
qui quieti viderentur suam salutem recte committi videbat.


7

Interim Lucterius Cadurcus in Rutenos missus eam civitatem Arvernis
conciliat. Progressus in Nitiobriges et Gabalos ab utrisque obsides
accipit et magna coacta manu in provinciam Narbonem versus eruptionem
facere contendit. Qua re nuntiata Caesar omnibus consiliis antevertendum
existimavit, ut Narbonem proficisceretur. Eo cum venisset, timentes
confirmat, praesidia in Rutenis provincialibus, Volcis Arecomicis,
Tolosatibus circumque Narbonem, quae loca hostibus erant finitima,
constituit; partem copiarum ex provincia supplementumque, quod ex Italia
adduxerat, in Helvios, qui fines Arvernorum contingunt, convenire iubet.


8

His rebus comparatis, represso iam Lucterio et remoto, quod intrare
intra praesidia periculosum putabat, in Helvios proficiscitur. Etsi mons
Cevenna, qui Arvernos ab Helviis discludit, durissimo tempore anni
altissima nive iter impediebat, tamen discussa nive sex in altitudinem
pedum atque ita viis patefactis summo militum sudore ad fines Arvernorum
pervenit. Quibus oppressis inopinantibus, quod se Cevenna ut muro
munitos existimabant, ac ne singulari quidem umquam homini eo tempore
anni semitae patuerant, equitibus imperat, ut quam latissime possint
vagentur et quam maximum hostibus terrorem inferant. Celeriter haec fama
ac nuntiis ad Vercingetorigem perferuntur; quem perterriti omnes Arverni
circumsistunt atque obsecrant, ut suis fortunis consulat, neve ab
hostibus diripiautur, praesertim cum videat omne ad se bellum
translatum. Quorum ille precibus per motus castra ex Biturigibus movet
in Arveruos versus.


9

At Caesar biduum in his locis moratus, quod haec de Vercingetorige usu
ventura opinione praeceperat, per causam supplementi equitatusque
cogendi ab exercitu discedit; Brutum adulescentem his copiis praeficit;
hunc monet, ut in omnes partes equites quam latissime pervagentur:
daturum se operam, ne longius triduo ab castris absit. His constitutis
rebus suis inopinantibus quam maximis potest itineribus Viennam
pervenit. Ibi nactus recentem equitatum, quem multis ante diebus eo
praemiserat, neque diurno neque nocturno itinere intermisso per fines
Aeduorum in Lingones contendit, ubi duae legiones hiemabant, ut, si quid
etiam de sua salute ab Aeduis iniretur consili, celeritate praecurreret.
Eo cum pervenisset, ad reliquas legiones mittit priusque omnes in unum
locum cogit quam de eius adventu Arvernis nuntiari posset. Hac re
cognita Vercingetorix rursus in Bituriges exercitum reducit atque inde
profectus Gorgobinam, Boiorum oppidum, quos ibi Helvetico proelio victos
Caesar collocaverat Aeduisque attribuerat, oppugnare instituit.


10

Magnam haec res Caesari difficultatem ad consilium capiendum adferebat,
si reliquam partem hiemis uno loco legiones contineret, ne stipendiariis
Aeduorum expugnatis cuncta Gallia deficeret, quod nullum amicis in eo
praesidium videretur positum esse; si maturius ex hibernis educeret, ne
ab re frumentaria duris subvectionibus laboraret. Praestare visum est
tamen omnis difficultates perpeti, quam tanta contumelia accepta omnium
suorum voluntates alienare. Itaque cohortatus Aeduos de supportando
commeatu praemittit ad Boios qui de suo adventu doceant hortenturque ut
in fide maneant atque hostium impetum magno animo sustineant. Duabus
Agedinci legionibus atque impedimentis totius exer citus relictis ad
Boios proficiscitur.


11

Altero die cum ad oppidum Senonum Vellaunodunum venisset, ne quem post
se hostem relinqueret, quo expeditiore re frumentaria uteretur,
oppugnare instituit idque biduo circumvallavit; tertio die missis ex
oppido legatis de deditione arma conferri, iumenta produci, sescentos
obsides dari iubet. Ea qui conficeret, a. Trebonium legatum relinquit.
Ipse, ut quam primum iter faceret, Cenabum Carnutum proficiscitur; qui
tum primum allato nuntio de oppugnatione Vellaunoduni, cum longius eam
rem ductum iri existimarent, praesidium Cenabi tuendi causa, quod eo
mitterent, comparabant. Huc biduo pervenit. Castris ante oppidum positis
diei tempore exclusus in posterum oppugnationem differt quaeque ad eam
rem usui sint militibus imperat et, quod oppidum Cenabum pons fluminis
Ligeris contingebat, veritus ne noctu ex oppido profugerent, duas
legiones in armis excubare iubet. Cenabenses paulo ante mediam noctem
silentio ex oppido egressi flumen transire coeperunt. Qua re per
exploratores nuntiata Caesar legiones quas expeditas esse iusserat
portis incensis intromittit atque oppido potitur, perpaucis ex hostium
numero desideratis quin cuncti caperentur, quod pontis atque itinerum
angustiae multitudinis fugam intercluserant. Oppidum diripit atque
incendit, praedam militibus donat, exercitum Ligerem traducit atque in
Biturigum fines pervenit.


12

Vercingetorix, ubi de Caesaris adventu cognovit, oppuguatione destitit
atque obviam Caesari proficiscitur. Ille oppidum Biturigum positum in
via Noviodunum oppugnare instituerat. Quo ex oppido cum legati ad eum
venissent oratum ut sibi ignosceret suaeque vitae consuleret, ut
celeritate reliquas res conficeret, qua pleraque erat consecutus, arma
conferri, equos produci, obsides dari iubet. Parte iam obsidum tradita,
cum reliqua administrarentur, centurionibus et paucis militibus
intromissis, qui arma iumentaque conquirerent, equitatus hostium procul
visus est, qui agmen Vercingetorigis antecesserat. Quem simul atque
oppidani conspexerunt atque in spem auxili venerunt, clamore sublato
arma capere, portas claudere, murum complere coeperunt. Centuriones in
oppido, cum ex significatione Gallorum novi aliquid ab eis iniri consili
intellexissent, gladiis destrictis portas occupaverunt suosque omnes
incolumes receperunt.


13

Caesar ex castris equitatum educi iubet, proelium equestre committit:
laborantibus iam suis Germanos equites circiter CCCC summittit, quos ab
initio habere secum instituerat. Eorum impetum Galli sustinere non
potuerunt atque in fugam coniecti multis amissis se ad agmen receperunt.
Quibus profligatis rursus oppidani perterriti comprehensos eos, quorum
opera plebem concitatam existimabant, ad Caesarem perduxerunt seseque ei
dediderunt. Quibus rebus confectis, Caesar ad oppidum Avaricum, quod
erat maximum munitissimumque in finibus Biturigum atque agri
fertilissima regione, profectus est, quod eo oppido recepto civitatem
Biturigum se in potestatem redacturum confidebat.


14

Vercingetorix tot continuis incommodis Vellaunoduni, Cenabi, Novioduni
acceptis suos ad concilium convocat. Docet longe alia ratione esse
bellum gerendum atque antea gestum sit. Omnibus modis huic rei
studendum, ut pabulatione et commeatu Romani prohibeantur. Id esse
facile, quod equitatu ipsi abundent et quod anni tempore subleventur.
Pabulum secari non posse; necessario dispersos hostes ex aedificiis
petere: hos omnes cotidie ab equitibus deligi posse. Praeterea salutis
causa rei familiaris commoda neglegenda: vicos atque aedificia incendi
oportere hoc spatio ab via quoque versus, quo pabulandi causa adire
posse videantur. Harum ipsis rerum copiam suppetere, quod, quorum in
finibus bellum geratur, eorum opibus subleventur: Romanos aut inopiam
non laturos aut magno periculo longius ab castris processuros; neque
interesse, ipsosne interficiant, impedimentisne exuant, quibus amissis
bellum geri non possit. Praeterea oppida incendi oportere, quae non
munitione et loci natura ab omni sint periculo tuta, neu suis sint ad
detractandam militiam receptacula neu Romanis proposita ad copiam
commeatus praedamque tollendam. Haec si gravia aut acerba videautur,
multo illa gravius aestimare, liberos, coniuges in servitutem abstrahi,
ipsos interfici; quae sit necesse accidere victis.


15

Omnium consensu hac sententia probata uno die amplius XX urbes Biturigum
iucenduntur. Hoc idem fit in reliquis civitatibus: in omnibus partibus
incendia conspiciuntur; quae etsi magno cum dolore omnes ferebant, tamen
hoc sibi solati proponebant, quod se prope explorata victoria celeriter
amissa reciperaturos confidebant. Deliberatur de Avarico in communi
concilio, incendi placeret an defendi. Procumbunt omnibus Gallis ad
pedes Bituriges, ne pulcherrimam prope totius Galliae urbem, quae
praesidio et ornamento sit civitati, suis manibus succendere cogerentur:
facile se loci natura defensuros dicunt, quod prope ex omnibus partibus
flumine et palude circumdata unum habeat et perangustum aditum. Datur
petentibus venia dissuadente primo Vercingetorige, post concedente et
precibus ipsorum et misericordia vulgi. Defensores oppido idonei
deliguntur.


16

Vercingetorix minoribus Caesarem itineribus subsequitur et locum castris
deligit paludibus silvisque munitum ab Avarico longe milia passuum XVI.
Ibi per certos exploratores in singula diei tempora quae ad Avaricum
agerentur cognoscebat et quid fieri vellet imperabat. Omnes nostras
pabulationes frumentationesque observabat dispersosque, cum longius
necessario procederent, adoriebatur magnoque incommodo adficiebat, etsi,
quantum ratione provideri poterat, ab nostris occurrebatur, ut incertis
temporibus diversisque itineribus iretur.


17

Castris ad eam partem oppidi positis Caesar, quae intermissa [a] flumine
et a paludibus aditum, ut supra diximus, angustum habebat, aggerem
apparare, vineas agere, turres duas constituere coepit: nam
circumvallare loci natura prohibebat. De re frumentaria Boios atque
Aeduos adhortari non destitit; quorum alteri, quod nullo studio agebant,
non multum adiuvabant, alteri non magnis facultatibus, quod civitas erat
exigua et infirma, celeriter quod habuerunt consumpserunt. Summa
difficultate rei frumentariae adfecto exercitu tenuitate Boiorum,
indiligentia Aeduorum, incendiis aedificiorum, usque eo ut complures
dies frumento milites caruerint et pecore ex longinquioribus vicis
adacto extremam famem sustentarent, nulla tamen vox est ab eis audita
populi Romani maiestate et superioribus victoriis indigna. Quin etiam
Caesar cum in opere singulas legiones appellaret et, si acerbius inopiam
ferrent, se dimissurum oppugnationem diceret, universi ab eo, ne id
faceret, petebant: sic se complures anuos illo imperante meruisse, ut
nullam ignominiam acciperent, nusquam infecta re discederent: hoc se
ignominiae laturos loco, si inceptam oppugnationem reliquissent:
praestare omnes perferre acerbitates, quam non civibus Romanis, qui
Cenabi perfidia Gallorum interissent, parentarent. Haec eadem
centurionibus tribunisque militum mandabant, ut per eos ad Caesarem
deferrentur.


18

Cum iam muro turres appropinquassent, ex captivis Caesar cognovit
Vercingetorigem consumpto pabulo castra movisse propius Avaricum atque
ipsum cum equitatu expeditisque, qui inter equites proeliari
consuessent, insidiarum causa eo profectum, quo nostros postero die
pabulatum venturos arbitraretur. Quibus rebus cognitis media nocte
silentio profectus ad hostium castra mane pervenit. Illi celeriter per
exploratores adventu Caesaris cognito carros impedimentaque sua in
artiores silvas abdiderunt, copias omnes in loco edito atque aperto
instruxerunt. Qua re nuntiata Caesar celeriter sarcinas conferri, arma
expediri iussit.


19

Collis erat leniter ab infimo acclivis. Hunc ex omnibus fere partibus
palus difficilis atque impedita cingebat non latior pedibus
quinquaginta. Hoc se colle interruptis pontibus Galli fiducia loci
continebant generatimque distributi in civitates omnia vada ac saltus
eius paludis obtinebant sic animo parati, ut, si eam paludem Romani
perrumpere conarentur, haesitantes premerent ex loco superiore; ut qui
propinquitatem loci videret paratos prope aequo Marte ad dimicandum
existimaret, qui iniqui tatem condicionis perspiceret inani simulatione
sese ostentare cognosceret. Indignantes milites Gaesar, quod conspectum
suum hostes perferre possent tantulo spatio interiecto, et signum proeli
exposcentes edocet, quanto detrimento et quot virorum tortium morte
necesse sit constare victoriam; quos cum sic animo paratos videat, ut
nullum pro sua laude periculum recusent, summae se iniquitatis
condemnari debere, nisi eorum vitam sua salute habeat cariorem. Sic
milites consolatus eodem die reducit in castra reliquaque quae ad
oppugnationem pertinebant oppidi administrare instituit.


20

Vereingetorix, cum ad suos redisset, proditionis insimulatus, quod
castra propius Romanos movisset, quod cum omni equitatu discessisset,
quod sine imperio tantas copias reliquisset, quod eius discessu Romani
tanta opportunitate et celeritate venissent: non haec omnia fortuito aut
sine consilio accidere potuisse; regnum illum Galliae malle Caesaris
concessu quam ipsorum habere beneficio--tali modo accusatus ad haec
respondit: Quod castra movisset, factum inopia pabuli etiam ipsis
hortantibus; quod propius Romanos accessisset, persuasum loci
opportunitate, qui se ipsum munitione defenderet: equitum vero operam
neque in loco palustri desiderari debuisse et illic fuisse utilem, quo
sint profecti. Summam imperi se consulto nulli discedentem tradidisse,
ne is multitudinis studio ad dimicandum impelleretur; cui rei propter
animi mollitiem studere omnes videret, quod diutius laborem ferre non
possent. Romani si casu intervenerint, fortunae, si alicuius indicio
vocati, huic habendam gratiam, quod et paucitatem eorum ex loco
superiore cognoscere et virtutem despicere potuerint, qui dimicare non
ausi turpiter se in castra receperint. Imperium se ab Caesare per
proditionem nullum desiderare, quod habere victoria posset, quae iam
esset sibi atque omnibus Gallis explorata: quin etiam ipsis remittere,
si sibi magis honorem tribuere, quam ab se salutem accipere videantur.
"Haec ut intellegatis," inquit, "a me sincere pronuntiari, audite
Romauos milites." Producit servos, quos in pabulatione paucis ante
diebus exceperat et fame vinculisque excruciaverat. Hi iam ante edocti
quae interrogati pronuntiarent, milites se esse legionarios dicunt; fame
et inopia adductos clam ex castris exisse, si quid frumenti aut pecoris
in agris reperire possent: simili omnem exercitum inopia premi, nec iam
vires sufficere cuiusquam nec ferre operis laborem posse: itaque
statuisse imperatorem, si nihil in oppugnatione oppidi profecissent,
triduo exercitum deducere. "Haec," inquit, "a me," Vercingetorix,
"beneficia habetis, quem proditionis insimulatis; cuius opera sine
vestro sanguine tantum exercitum victorem fame consumptum videtis; quem
turpiter se ex fuga recipientem ne qua civitas suis finibus recipiat a
me provisum est."


21

Conclamat omnis multitudo et suo more armis concrepat, quod facere in eo
consuerunt cuius orationem approbant: summum esse Vercingetorigem ducem,
nec de eius fide dubitandum, nec maiore ratione bellum administrari
posse. Statuunt, ut X milia hominum delecta ex omnibus copiis in oppidum
mittantur, nec solis Biturigibus communem salutem committendam censent,
quod paene in eo, si id oppidum retinuissent, summam victoriae constare
intellegebant.


22

Singulari militum nostrorum virtuti consilia cuius que modi Gallorum
occurrebant, ut est summae genus sollertiae atque ad omnia imitanda et
efficienda, quae ab quoque traduntur, aptissimum. Nam et laqueis falces
avertebant, quas, cum destinaverant, tormentis introrsus reducebant, et
aggerem cuniculis subtrahebant, eo scientius quod apud eos magnae sunt
ferrariae atque omne genus cuniculorum notum atque usitatum est. Totum
autem murum ex omni parte turribus contabulaverant atque has coriis
intexerant. Tum crebris diurnis nocturnisque eruptionibus aut aggeri
ignem inferebant aut milites occupatos in opere adoriebantur, et
nostrarum turrium altitudinem, quantum has cotidianus agger expresserat,
commissis suarum turrium malis adaequabant, et apertos cuniculos
praeusta et praeacuta materia et pice fervefacta et maximi ponderis
saxis morabantur moenibusque appropinquare prohibebant.


23

Muri autem omnes Gallici hac fere forma sunt. Trabes derectae perpetuae
in longitudinem paribus iutervallis, distantes inter se binos pedes, in
solo collocantur. Hae revinciuntur introrsus et multo aggere vestiuntur:
ea autem, quae diximus, inter valla grandibus in fronte saxis
effarciuntur. His collocatis et coagmentatis alius insuper ordo additur,
ut idem illud intervallum servetur neque inter se contingaut trabes, sed
paribus intermissae spatiis singulae singulis saxis interiectis arte
contineantur. Sic deinceps omne opus contexitur, dum iusta muri altitudo
expleatur. Hoc cum in speciem varietatemque opus deforme non est
alternis trabibus ac saxis, quae rectis lineis suos ordines servant, tum
ad utilitatem et defensionem urbium summam habet opportunitatem, quod et
ab incendio lapis et ab ariete materia defendit, quae perpetuis trabibus
pedes quadragenos plerumque introrsus revincta neque perrumpi neque
distrahi potest.


24

His tot rebus impedita oppugnatione milites, cum toto tempore frigore et
assiduis imbribus tardarentur, tamen continenti labore omnia haec
superaverunt et diebus XXV aggerem latum pedes CCCXXX, altum pedes LXXX
exstruxerunt. Cum is murum hostium paene contingeret, et Caesar ad opus
consuetudine excubaret milites que hortaretur, ne quod omnino tempus ab
opere intermitteretur, paulo ante tertiam vigiliam est animadversum
fumare aggerem, quem cuniculo hostes succenderant, eodemque tempore toto
muro clamore sublato duabus portis ab utroque latere turrium eruptio
fiebat, alii faces atque aridam materiem de muro in aggerem eminus
iaciebant, picem reliquasque res, quibus ignis excitari potest,
fundebant, ut quo primum curreretur aut cui rei ferretur auxilium vix
ratio iniri posset. Tamen, quod instituto Caesaris semper duae legiones
pro castris excubabant pluresque partitis temporibus erant in opere,
celeriter factum est, ut alii eruptionibus re sisterent, alii turres
reducerent aggeremque inter sciuderent, omnis vero ex castris multitudo
ad restinguendum concurreret.


25

Cum in omnibus locis consumpta iam reliqua parte noctis pugnaretur,
semperque hostibus spes victoriae redintegraretur, eo magis, quod
deustos pluteos turrium videbant nec facile adire apertos ad auxiliandum
animadvertebant, semperque ipsi recentes defessis succederent omnemque
Galliae salutem in illo vestigio temporis positam arbitrarentur, accidit
inspectantibus nobis quod dignum memoria visum praetereundum non
existimavimus. Quidam ante portam oppidi Gallus per manus sebi ac picis
traditas glebas in ignem e regione turris proiciebat: scorpione ab
latere dextro traiectus exanimatusque concidit. Hunc ex proximis unus
iacentem transgressus eodem illo munere fungebatur; eadem ratione ictu
scorpionis exanimato alteri successit tertius et tertio quartus, nec
prius ille est a propugnatoribus vacuus relictus locus quam restincto
aggere atque omni ex parte summotis hostibus finis est pugnandi factus.


26

Omnia experti Galli, quod res nulla successerat, postero die consilium
ceperunt ex oppido profugere hortante et iubente Vercingetorige. Id
silentio noctis conati non magna iactura suorum sese effecturos
sperabant, propterea quod neque longe ab oppido castra Vercingetorigis
aberant, et palus, quae perpetua intercedebat, Romanos ad insequendum
tardabat. Iamque hoc facere noctu apparabant, cum matres familiae
repente in publicum procurrerunt flentesque proiectae ad pedes suorum
omnibus precibus petierunt, ne se et communes liberos hostibus ad
supplicium dederent, quos ad capiendam fugam naturae et virium
infirmitas impediret. Vbi eos in sententia perstare viderunt, quod
plerumque in summo periculo timor misericordiam non recipit, conclamare
et significare de fuga Romanis coeperunt. Quo timore perterriti Galli,
ne ab equitatu Romanorum viae praeoccuparentur, consilio destiterunt.


27

Postero die Caesar promota turri perfectisque operibus quae facere
instituerat, magno coorto imbre non inutilem hanc ad capiendum consilium
tempestatem arbitratus est, quod paulo incautius custodias in muro
dispositas videbat, suosque languidius in opere versari iussit et quid
fieri vellet ostendit. Legionibusque intra vineas in occulto expeditis,
cohortatus ut aliquando pro tantis laboribus fructum victoriae
perciperent, eis qui primi murum ascendissent praemia proposuit
militibusque signum dedit. Illi subito ex omnibus partibus evolaverunt
murumque celeriter compleverunt.


28

Hostes re nova perterriti muro turribusque deiecti in foro ac locis
patentioribus cuneatim constiterunt, hoc animo ut si qua ex parte obviam
contra veniretur acie instructa depugnarent. Vbi neminem in aequum loeum
sese demittere, sed toto undique muro circum fundi viderunt, veriti ne
omnino spes fugae tolleretur, abiectis armis ultimas oppidi partes
continenti impetu petiverunt, parsque ibi, cum angusto exitu portarum se
ipsi premerent, a militibus, pars iam egressa portis ab equitibus est
interfecta; nec fuit quisquam, qui praedae studeret. Sic et Cenabi caede
et labore operis incitati non aetate confectis, non mulieribus, non
infantibus pepercerunt. Denique ex omni numero, qui fuit circiter milium
XL, vix DCCC, qui primo clamore audito se ex oppido eiecerunt, incolumes
ad Vercingetorigem pervenerunt. Quos ille multa iam nocte silentio ex
fuga excepit, veritus ne qua in castris ex eorum concursu et
misericordia vulgi seditio oreretur, ut procul in via dispositis
familiaribus suis principibusque civitatum disparandos deducendosque ad
suos curaret, quae cuique civitati pars eastrorum ab initio obvenerat.


29

Postero die concilio convocato consolatus cohortatusque est ne se
admodum animo demitterent, ne perturbarentur incommodo. Non virtute
neque in acie vicisse Romanos, sed artificio quodam et scientia
oppugnationis, cuius rei fuerint ipsi imperiti. Errare, si qui in bello
omnes secundos rerum proventus exspectent. Sibi numquam placuisse
Avaricum defendi, cuius rei testes ipsos haberet; sed factum imprudentia
Biturigum et nimia obsequentia reliquorum uti hoc incommodum
acciperetur. Id tamen se celeriter maioribus commodis sanaturum. Nam
quae ab reliquis Gallis civitates dissentirent, has sua diligentia
adiuncturum atque unum consilium totius Galliae effecturum, cuius
consensui ne orbis quidem terrarum possit obsistere; idque se prope iam
effectum habere. Interea aequum esse ab eis communis salutis causa
impetrari ut castra munire instituerent, quo facilius repentinos hostium
impetus sustinerent.


30

Fuit haec oratio non ingrata Gallis, et maxime, quod ipse animo non
defecerat tanto accepto incommodo neque se in occultum abdiderat et
conspectum multitudinis fugerat; plusque animo providere et praesentire
existimabatur, quod re integra primo incendendum Avaricum, post
deserendum censuerat. Itaque ut reliquorum imperatorum res adversae
auctoritatem minuunt, sic huius ex contrario dignitas incommodo accepto
in dies augebatur. Simul in spem veniebant eius adfirmatione de reliquis
adiungendis civitatibus; primumque eo tempore Galli castra munire
instituerunt et sic sunt animo confirmati, homines insueti laboris, ut
omnia quae imperarentur sibi patienda existimarent.


31

Nec minus quam est pollicitus Vercingetorix animo laborabat ut reliquas
civitates adiungeret, atque eas donis pollicitationibusque alliciebat.
Huic rei idoneos homines deligebat, quorum quisque aut oratione sub dola
aut amicitia facillime capere posset. Qui Avarico expugnato refugerant,
armandos vestiendosque curat; simul, ut deminutae copiae
redintegrarentur, imperat certum numerum militum civitatibus, quem et
quam ante diem in castra adduci velit, sagittariosque omnes, quorum erat
permagnus numerus in Gallia, conquiri et ad se mitti iubet. His rebus
celeriter id quod Avarici deperierat expletur. Interim Teutomatus,
Olloviconis filius, rex Nitiobrigum, cuius pater ab senatu nostro amicus
erat appellatus, cum magno equitum suorum numero et quos ex Aquitania
conduxerat ad eum pervenit.


32

Caesar Avarici complures dies commoratus summamque ibi copiam frumenti
et reliqui commeatus nactus exercitum ex labore atque inopia refecit.
Iam prope hieme confecta cum ipso anni tempore ad gerendum bellum
vocaretur et ad hostem proficisci constituisset, sive eum ex paludibus
silvisque elicere sive obsidione premere posset, legati ad eum principes
Aeduorum veniunt oratum ut maxime necessario tempore civitati subveniat:
Summo esse in periculo rem, quod, cum singuli magistratus antiquitus
creari atque regiam potestatem annum obtinere consuessent, duo
magistratum gerant et se uterque eorum legibus creatum esse dicat. Horum
esse alterum Convictolitavem, florentem et illustrem adulescentem,
alterum Cotum, antiquissima familia natum atque ipsum hominem summae
potentiae et magnae cognationis, cuius frater Valetiacus proximo anno
eundem magistratum gesserit. Civitatem esse omnem in armis; divisum
senatum, divisum populum, suas cuiusque eorum clientelas. Quod si
diutius alatur controversia, fore uti pars cum parte civitatis
confligat. Id ne accidat, positum in eius diligentia atque auctoritate.


33

Caesar, etsi a bello atque hoste discedere detrimentosum esse
existimabat, tamen non ignorans quanta ex dissensionibus incommoda oriri
consuessent, ne tanta et tam coniuncta populo Romano civitas, quam ipse
semper aluisset omnibusque rebus ornasset, ad vim atque arma
descenderet, atque ea pars quae minus sibi confideret auxilia a
Vercingetorige arcesseret, huic rei praevertendum existimavit et, quod
legibus Aeduorum eis, qui summum magistra tum obtinerent, excedere ex
finibus non liceret, ne quid de iure aut de legibus eorum deminuisse
videretur, ipse in Aeduos proficisci statuit senatumque omnem et quos
inter controversia esset ad se Decetiam evocavit. Cum prope omnis
civitas eo convenisset, docereturque paucis clam convocatis alio loco,
alio tempore atque oportuerit fratrem a fratre renuntiatum, cum leges
duo ex una familia vivo utroque non solum magistratus creari vetarent,
sed etiam in senatu esse prohiberent, Cotum imperium deponere coegit,
Convictolitavem, qui per sacerdotes more civitatis intermissis
magistratibus esset creatus, potestatem obtinere iussit.


34

Hoc decreto interposito cohortatus Aeduos, ut controversiarum ac
dissensionis obliviscerentur atque omnibus omissis his rebus huic bello
servirent eaque quae meruissent praemia ab se devicta Gallia
exspectarent equitatumque omnem et peditum milia decem sibi celeriter
mitterent, quae in praesidiis rei frumentariae causa disponeret,
exercitum in duas partes divisit: quattuor legiones in Senones
Parisiosque Labieno ducendas dedit, sex ipse in Arvernos ad oppidum
Gergoviam secundum flumen Elaver duxit; equitatus partem illi attribuit,
partem sibi reliquit. Qua re cognita Vercingetorix omnibus interruptis
eius fluminis pontibus ab altera fluminis parte iter facere coepit.


35

Cum uterque utrimque exisset exercitus, in conspectu fereque e regione
castris castra ponebant dispositis exploratoribus, necubi effecto ponte
Romani copias traducerent. Erat in magnis Caesaris difficultatibus res,
ne maiorem aestatis partem flumine impediretur, quod non fere ante
autumnum Elaver vado transiri solet. Itaque, ne id accideret, silvestri
loco castris positis e regione unius eorum pontium, quos Vercingetorix
rescindendos curaverat, postero die cum duabus legionibus in occulto
restitit; reliquas copias cum omnibus impedimentis, ut consueverat,
misit, apertis quibusdam cohortibus, uti numerus legionum constare
videretur. His quam longissime possent egredi iussis, eum iam ex diei
tempore coniecturam ceperat in castra perventum, isdem sublicis, quarum
pars inferior integra remanebat, pontem reficere coepit. Celeriter
effecto opere legionibusque traductis et loco castris idoneo delecto
reliquas copias revocavit. Vercingetorix re cognita, ne contra suam
voluntatem dimicare cogeretur, magnis itineribus antecessit.


36

Caesar ex eo loco quintis castris Gergoviam pervenit equestrique eo die
proelio levi facto perspecto urbis situ, quae posita in altissimo monte
omnes aditus difficiles habebat, de expugnatione desperavit, de
obsessione non prius agendum constituit, quam rem frumentariam
expedisset. At Vercingetorix castris, prope oppidum positis, mediocribus
circum se intervallis separatim singularum civitatium copias
collocaverat atque omnibus eius iugi collibus occupatis, qua despici
poterat, horribilem speciem praebebat; principesque earum civitatium,
quos sibi ad consilium capiendum delegerat, prima luce cotidie ad se
convenire iubebat, seu quid communicandum, seu quid administrandum
videretur; neque ullum fere diem intermittebat quin equestri proelio
interiectis sagittariis, quid in quoque esset animi ac virtutis suorum
perspiceret. Erat e regione oppidi collis sub ipsis radicibus montis,
egregie munitus atque ex omni parte circumcisus; quem si tenerent
nostri, et aquae magna parte et pabulatione libera prohibituri hostes
videbantur. Sed is locus praesidio ab his non nimis firmo tenebatur.
Tamen silentio noctis Caesar ex castris egressus, priusquam subsidio ex
oppido veniri posset, deiecto praesidio potitus loco duas ibi legiones
collocavit fossamque duplicem duodenum pedum a maioribus castris ad
minora perduxit, ut tuto ab repentino hostium incursu etiam singuli
commeare possent.


37

Dum haec ad Gergoviam geruntur, Convictolitavis Aeduus, cui magistratum
adiudicatum a Caesare demonstravimus, sollicitatus ab Arvernis pecunia
cum quibusdam adulescentibus colloquitur; quorum erat princeps
Litaviccus atque eius fratres, amplissima familia nati adulescentes. Cum
his praemium communicat hortaturque, ut se liberos et imperio natos
meminerint. Vnam esse Aeduorum civitatem, quae certissimam Galliae
victoriam detineat; eius auctoritate reliquas contineri; qua traducta
locum consistendi Romanis in Gallia non fore. Esse nonnullo se Caesaris
beneficio adfectum, sic tamen, ut iustissimam apud eum causam
obtinuerit; sed plus communi libertati tribuere. Cur enim potius Aedui
de suo iure et de legibus ad Caesarem disceptatorem, quam Romani ad
Aeduos veniant? Celeriter adulescentibus et oratione magistratus et
praemio deductis, cum se vel priucipes eius consili fore profiterentur,
ratio perficiendi quaerebatur, quod civitatem temere ad suscipiendum
bellum adduci posse non confidebant. Placuit ut Litaviccus decem illis
milibus, quae Caesari ad bellum mitterentur, praeficeretur atque ea
ducenda curaret, fratresque eius ad Caesarem praecurrerent. Reliqua qua
ratione agi placeat constituunt.


38

Litaviccus accepto exercitu, cum milia passuum circiter XXX ab Gergovia
abesset, convocatis subito militibus lacrimans, "Quo proficiscimur,"
inquit, "milites? Omnis noster equitatus, omnis nobilitas interiit;
principes civitatis, Eporedorix et Viridomarus, insimulati proditionis
ab Romanis indicta causa interfecti sunt. Haec ab ipsis cognoscite, qui
ex ipsa caede fugerunt: nam ego fratribus atque omnibus meis propinquis
interfectis dolore prohibeor, quae gesta sunt, pronuntiare." Producuntur
hi quos ille edocuerat quae dici vellet, atque eadem, quae Litaviccus
pronuntiaverat, multitudini exponunt: multos equites Aeduorum
interfectos, quod collocuti cum Arvernis dicerentur; ipsos se inter
multitudinem militum occultasse atque ex media caede fugisse. Conclamant
Aedui et Litaviccum obsecrant ut sibi consulat. "Quasi vero," inquit
ille, "consili sit res, ac non necesse sit nobis Gergoviam contendere et
cum Arvernis nosmet coniungere. An dubitamus quin nefario facinore
admisso Romani iam ad nos interficiendos concurrant? Proinde, si quid in
nobis animi est, persequamur eorum mortem qui indignissime interierunt,
atque hos latrones interficiamus." Ostendit cives Romanos, qui eius
praesidi fiducia una erant: magnum numerum frumenti commeatusque
diripit, ipsos crudeliter excruciatos interficit. Nuntios tota civitate
Aeduorum dimittit, eodem mendacio de caede equitum et principum
permovet; hortatur ut simili ratione atque ipse fecerit suas iniurias
per sequantur.


39

Eporedorix Aeduus, summo loco natus adulescens et summae domi potentiae,
et una Viridomarus, pari aetate et gratia, sed genere dispari, quem
Caesar ab Diviciaeo sibi traditum ex humili loco ad summam dignitatem
perduxerat, in equitum numero convenerant nominatim ab eo evocati. His
erat inter se de principatu contentio, et in illa magistratuum
controversia alter pro Convictolitavi, alter pro Coto summis opibus
pugnaverant. Ex eis Eporedorix cognito Litavicci consilio media fere
noete rem ad Caesarem defert; orat ne patiatur civitatem pravis
adulescentium consiliis ab amicitia populi Romani deficere; quod futurum
provideat, si se tot hominum milia cum hostibus coniunxerint, quorum
salutem neque propinqui neglegere, neque civitas levi momento aestimare
posset.


40

Magna adfectus sollicitudine hoc nuntio Caesar, quod semper Aeduorum
civitati praecipue indulserat, nulla interposita dubitatione legiones
expeditas quattuor equitatumque omnem ex castris educit; nec fuit
spatium tali tempore ad contrahenda castra, quod res posita in
celeritate videbatur; Gaium Fabium legatum eum legionibus duabus castris
praesidio relinquit. Fratres Litavicci eum comprehendi iussisset, paulo
ante reperit ad hostes fugisse. Adhortatus milites, ne necessario
tempore itineris labore per moveantur, cupidissimis omnibus progressus
milia passuum XXV agmen Aeduorum conspicatus immisso equitatu iter eorum
moratur atque impedit interdicitque omnibus ne quemquam interficiant.
Eporedorigem et Viridomarum, quos illi interfectos existimabant, inter
equites versari suosque appellare iubet. His cognitis et Litavicci
fraude perspecta Aedui manus tendere, deditionem significare et
proiectis armis mortem deprecari incipiunt. Litaviccus cum suis
clientibus, quibus more Gallorum nefas est etiam in extrema fortuna
deserere patronos, Gergoviam profugit.


41

Caesar nuntiis ad civitatem Aeduorum missis, qui suo beneficio
conservatos docerent quos iure belli interficere potuisset, tribusque
horis noctis exercitui ad quietem datis castra ad Gergoviam movit. Medio
fere itinere equites a Fabio missi, quanto res in periculo fuerit,
exponunt. Summis copiis castra oppugnata demonstrant, cum crebro integri
defessis succederent nostrosque assiduo labore defatigarent, quibus
propter magnitudinem castrorum perpetuo esset isdem in vallo
permanendum. Multitudine sagittarum atque omnis generis telorum multos
vulneratos; ad haec sustinenda magno usui fuisse tormenta. Fabium
discessu eorum duabus relictis portis obstruere ceteras pluteosque vallo
addere et se in posterum diem similemque casum apparare. His rebus
cognitis Caesar summo studio militum ante ortum solis in castra
pervenit.


42

Dum haec ad Gergoviam geruntur, Aedui primis nuntiis ab Litavicco
acceptis nullum sibi ad cognoscendum spatium relinquunt. Impellit alios
avaritia, alios iracundia et temeritas, quae maxime illi hominum generi
est innata, ut levem auditionem habeant pro re comperta. Bona civium
Romanorum diripiunt, caedes faciunt, in servitutem abstrahunt. Adiuvat
rem proclinatam Convictolitavis plebemque ad furorem impellit, ut
facinore admisso ad sanitatem reverti pudeat. Marcum Aristium, tribunum
militum, iter ad legionem facientem fide data ex oppido Cabillono
educunt: idem facere cogunt eos, qui negotiandi causa ibi constiterant.
Hos continuo (in) itinere adorti omnibus impedimentis exuunt;
repugnantes diem noctemque obsident; multis utrimque interfectis maiorem
multitudinem armatorum concitant.


43

Interim nuntio allato omnes eorum milites in potestate Caesaris teneri,
concurrunt ad Aristium, nihil publico factum consilio demonstrant;
quaestionem de bonis direptis decernunt, Litavicci fatrumque bona
publicant, legatos ad Caesarem sui purgandi gratia mittunt. Haec faciunt
reciperandorum suorum causa; sed contaminati facinore et capti compendio
ex direptis bonis, quod ea res ad multos pertinebat, timore poenae
exterriti consilia clam de bello inire incipiunt civitatesque reliquas
legationibus sollicitant. Quae tametsi Caesar intellegebat, tamen quam
mitissime potest legatos appellat: nihil se propter inscientiam
levitatemque vulgi gravius de civitate iudicare neque de sua in Aeduos
benevolentia deminuere. Ipse maiorem Galliae motum exspectans, ne ab
omnibus civitatibus circumsisteretur, consilia inibat quemadmodum ab
Gergovia discederet ac rursus omnem exercitum contraheret, ne profectio
nata ab timore defectionis similis fugae videretur.


44

Haec cogitanti accidere visa est facultas bene rei gerendae. Nam cum in
minora castra operis perspiciendi causa venisset, animadvertit collem,
qui ab hostibus tenebatur, nudatum hominibus, qui superioribus diebus
vix prae multitudine cerni poterat. Admiratus quaerit ex perfugis
causam, quorum magnus ad eum cotidie numerus confluebat. Constabat inter
omnes, quod iam ipse Caesar per exploratores cognoverat, dorsum esse
eius iugi prope aequum, sed hunc silvestrem et angustum, qua esset
aditus ad alteram partem oppidi; huic loco vehementer illos timere nec
iam aliter sentire, uno colle ab Romanis occupato, si alterum
amisissent, quin paene circumvallati atque omni exitu et pabulatione
interclusi viderentur: ad hunc muniendum omnes a Vercingetorige
evocatos.


45

Hac re cognita Caesar mittit complures equitum turmas; eis de media
nocte imperat, ut paulo tumultuosius omnibus locis vagarentur. Prima
luce magnum numerum impedimentorum ex castris mulorumque produci deque
his stramenta detrahi mulionesque cum cassidibus equitum specie ac
simulatione collibus circumvehi iubet. His paucos addit equites qui
latius ostentationis causa vagarentur. Longo circuitu easdem omnes iubet
petere regiones. Haec procul ex oppido videbantur, ut erat a Gergovia
despectus in castra, neque tanto spatio certi quid esset explorari
poterat. Legionem unam eodem iugo mittit et paulum progressam inferiore
constituit loco silvisque occultat. Augetur Gallis suspicio, atque omnes
illo ad munitionem copiae traducuntur. Vacua castra hostium Caesar
conspicatus tectis insignibus suorum occultatisque signis militaribus
raros milites, ne ex oppido animadverterentur, ex maioribus castris in
minora traducit legatisque, quos singulis legionibus praefecerat, quid
fieri velit ostendit: in primis monet ut contineant milites, ne studio
pugnandi aut spe praedae longius progrediantur; quid iniquitas loci
habeat incommodi proponit: hoc una celeritate posse mutari; occasionis
esse rem, non proeli. His rebus expositis signum dat et ab dextra parte
alio ascensu eodem tempore Aeduos mittit.


46

Oppidi murus ab planitie atque initio ascensus recta regione, si nullus
anfractus intercederet, MCC passus aberat: quidquid huc circuitus ad
molliendum clivum accesserat, id spatium itineris augebat. A medio fere
colle in longitudinem, ut natura montis ferebat, ex grandibus saxis sex
pedum murum qui nostrorum impetum tardaret praeduxerant Galli, atque
inferiore omni spatio vacuo relicto superiorem partem collis usque ad
murum oppidi densissimis castris compleverant. Milites dato signo
celeriter ad munitionem perveniunt eamque transgressi trinis castris
potiuntur; ac tanta fuit in castris capiendis celeritas, ut Teutomatus,
rex Nitiobrigum, subito in tabernaculo oppressus, ut meridie
conquieverat, superiore corporis parte nudata vulnerato equo vix se ex
manibus praedantium militum eriperet.


47

Consecutus id quod animo proposuerat, Caesar receptui cani iussit
legionique decimae, quacum erat, continuo signa constituit. Ac
reliquarum legionum milites non exaudito sono tubae, quod satis magna
valles intercedebat, tamen ab tribunis militum legatisque, ut erat a
Caesare praeceptum, retinebantur. Sed elati spe celeris victoriae et
hostium fuga et superiorum temporum secundis proeliis nihil adeo arduum
sibi esse existimaverunt quod non virtute consequi possent, neque finem
prius sequendi fecerunt quam muro oppidi portisque appropinquarunt. Tum
vero ex omnibus urbis partibus orto clamore, qui longius aberant
repentino tumultu perterriti, cum hostem intra portas esse existimarent,
sese ex oppido eiecerunt. Matres familiae de muro vestem argentumque
iactabant et pectore nudo prominentes passis manibus obtestabantur
Romanos, ut sibi parcerent neu, sicut Avarici fecissent, ne a mulieribus
quidem atque infantibus abstinerent: nonnullae de muris per manus
demissae sese militibus tradebant. Lucius Fabius, centurio legionis
VIII, quem inter suos eo die dixisse constabat excitari se Avaricensibus
praemiis neque commissurum, ut prius quisquam murum ascenderet, tres
suos nactus manipulares atque ab eis sublevatus murum ascendit: hos ipse
rursus singulos exceptans in murum extulit.


48

Interim ei qui ad alteram partem oppidi, ut supra demonstravimus,
munitionis causa convenerant, primo exaudito clamore, inde etiam crebris
nuntiis incitati, oppidum a Romanis teneri, praemissis equitibus magno
concursu eo contenderunt. Eorum ut quisque primus venerat, sub muro
consistebat suorumque pugnantium numerum augebat. Quorum cum magna
multitudo convenisset, matres familiae, quae paulo ante Romanis de muro
manus tendebant, suos obtestari et more Gallico passum capillum
ostentare liberosque in conspectum proferre coeperunt. Erat Romanis nec
loco nec numero aequa contentio; simul et cursu et spatio pugnae
defatigati non facile recentes atque integros sustinebant.


49

Caesar, cum iniquo loco pugnari hostiumque augeri copias videret,
praemetuens suis ad Titum Sextium legatum, quem minoribus castris
praesidio reliquerat, misit, ut cohortes ex castris celeriter educeret
et sub infimo colle ab dextro latere hostium constitueret, ut, si
nostros loco depulsos vidisset, quo minus libere hostes insequerentur
terreret. Ipse paulum ex eo loco cum legione progressus, ubi
constiterat, eventum pugnae exspectabat.


50

Cum acerrime comminus pugnaretur, hostes loco et numero, nostri virtute
confiderent, subito sunt Aedui nsi ab latere nostris aperto, quos Caesar
ab dextra parte alio ascensu manus distinendae causa miserat. Hi
similitudine armorum vehementer nostros perterruerunt, ac tametsi
dextris humeris ex sertis animadvertebantur, quod insigne pactum esse
consuerat, tamen id ipsum sui fallendi causa milites ab hostibus factum
existimabant. Eodem tempore Lucius Fabius centurio quique una murum
ascenderant circumventi atque interfecti muro praecipitabantur. Marcus
Petronius, eiusdem legionis centurio, cum portam excidere conatus esset,
a multitudine oppressus ac sibi desperans multis iam vulneribus acceptis
manipularibus suis, qui illum secuti erant, "Quoniam," inquit, "me una
vobiscum servare non possum, vestrae quidem certe vitae prospiciam, quos
cupiditate gloriae adductus in periculum deduxi. Vos data facultate
vobis consulite." Simul in medios hostes irrupit duobusque interfectis
reliquos a porta paulum summovit. Conantibus auxiliari suis "Frustra,"
inquit, "meae vitae subvenire conamini, quem iam sanguis viresque
deficiunt. Proinde abite, dum est facultas, vosque ad legionem
recipite." Ita puguans post paulum concidit ac suis saluti fuit.


51

Nostri, cum undique premerentur, XLVI centurionibus amissis deiecti sunt
loco. Sed intolerantius Gallos insequentes legio decima tardavit, quae
pro subsidio paulo aequiore loco constiterat. Hanc rursus XIII legionis
cohortes exceperunt, quae ex castris minoribus eductae cum Tito Sextio
legato ceperant locum superiorem. Legiones, ubi primum planitiem
attigerunt, infestis contra hostes signis constiterunt. Vercingetorix ab
radicibus collis suos intra munitiones reduxit. Eo die milites sunt
paulo minus septingenti desiderati.


52

Postero die Caesar contione advocata temeritatem cupiditatemque militum
reprehendit, quod sibi ipsi iudicavissent quo procedendum aut quid
agendum videretur, neque signo recipiendi dato constitissent neque ab
tribunis militum legatisque retineri potuissent. Exposuit quid iniquitas
loci posset, quid ipse ad Avaricum sensisset, cum sine duce et sine
equitatu deprehensis hostibus exploratam victoriam dimisisset, ne parvum
modo detrimentum in contentione propter iniquitatem loci accideret.
Quanto opere eorum animi magnitudinem admiraretur, quos non castrorum
munitiones, non altitudo montis, non murus oppidi tardare potuisset,
tanto opere licentiam arrogantiamque reprehendere, quod plus se quam
imperatorem de victoria atque exitu rerum sentire existimarent; nec
minus se ab milite modestiam et continentiam quam virtutem atque animi
magnitudinem desiderare.


53

Hac habita contione et ad extremam orationem confirmatis militibus, ne
ob hanc causam animo permoverentur neu quod iniquitas loci attulisset id
virtuti hostium tribuerent, eadem de profectione cogitans quae ante
senserat legiones ex castris eduxit aciemque idoneo loco constituit. Cum
Vercingetorix nihil magis in aequum locum descenderet, levi facto
equestri proelio atque secundo in castra exercitum reduxit. Cum hoc idem
postero die fecisset, satis ad Gallicam ostentationem minuendam
militumque animos confirmandos factum existimans in Aeduos movit castra.
Ne tum quidem insecutis hostibus tertio die ad flumen Elaver ; pontem
refecit exercitumque traduxit.


54

Ibi a Viridomaro atque Eporedorige Aeduis appellatus discit cum omni
equitatu Litaviccum ad sollicitandos Aeduos profectum: opus esse ipsos
antecedere ad confirmandam civitatem. Etsi multis iam rebus perfidiam
Aeduorum perspectam habebat atque horum discessu admaturari defectionem
civitatis existimabat, tamen eos retinendos non constituit, ne aut
inferre iniuriam videretur aut dare timoris aliquam suspicionem.
Discedentibus his breviter sua in Aeduos merita exposuit, quos et quam
humiles accepisset, compulsos in oppida, multatos agris omnibus ereptis
copiis, imposito stipendio, obsidibus summa cum contumelia extortis, et
quam in fortunam quamque in amplitudinem deduxisset, ut non solum in
pristinum statum redissent, sed omnium temporum dignitatem et gratiam
antecessisse viderentur. His datis mandatis eos ab se dimisit.


55

Noviodunum erat oppidum Aeduorum ad ripas Ligeris opportuno loco
positum. Huc Caesar omnes obsides Galliae, frumentum, pecuniam publicam,
suorum atque exercitus impedimentorum magnam partem contulerat; huc
magnum numerum equorum huius belli causa in Italia atque Hispania
coemptum miserat. Eo cum Eporedorix Viridomarusque venissent et de statu
civitatis cognovissent, Litaviccum Bibracti ab Aeduis receptum, quod est
oppidum apud eos maximae auctoritatis, Convictolitavim magistratum
magnamque partem senatus ad eum convenisse, legatos ad Vercingetorigem
de pace et amicitia concilianda publice missos, non praetermittendum
tantum commodum existimaverunt. Itaque interfectis Novioduni custodibus
quique eo negotiandi causa convenerant pecuniam atque equos inter se
partiti sunt; obsides civitatum Bibracte ad magistratum deducendos
curaverunt; oppidum, quod a se teneri non posse iudicabant, ne cui esset
usui Romanis, incenderunt; frumenti quod subito potuerunt navibus
avexerunt, reliquum flumine atque incendio corruperunt. Ipsi ex
finitimis regionibus copias cogere, praesidia custodiasque ad ripas
Ligeris disponere equitatumque omnibus locis iniciendi timoris causa
ostentare coeperunt, si ab re frumentaria Romanos excludere aut adductos
inopia in provinciam espellere possent. Quam ad spem multum eos
adiuvabat, quod Liger ex nivibus creverat, ut omnino vado non posse
transiri videretur.


56

Quibus rebus cognitis Caesar maturandum sibi censuit, si esset in
perficiendis pontibus periclitandum, ut prius quam essent maiores eo
coactae copiae dimicaret. Nam ut commutato consilio iter in provinciam
converteret, id ne metu quidem necessario faciendum existimabat; cum
infamia atque indignitas rei et oppositus mons Cevenna viarumque
difficultas impediebat, tum maxime quod abiuncto Labieno atque eis
legionibus quas una miserat vehementer timebat. Itaque admodum magnis
diurnis nocturnisque itineribus confectis contra omnium opinionem ad
Ligerem venit vadoque per equites invento pro rei necessitate opportuno,
ut brachia modo atque humeri ad sustinenda arma liberi ab aqua esse
possent, disposito equitatu qui vim fluminis refringeret, atque hostibus
primo aspectu perturbatis, incolumem exercitum traduxit frumentumque in
agris et pecoris copiam nactus repleto his rebus exercitu iter in
Senones facere instituit.


57

Dum haec apud Caesarem geruntur, Labienus eo supplemento, quod nuper ex
Italia venerat, relicto Agedinci, ut esset impedimentis praesidio, cum
quattuor legionibus Lutetiam proficiscitur. Id est oppidum Parisiorum,
quod positum est in insula fluminis Sequanae. Cuius adventu ab hostibus
cognito magnae ex finitimis civitatibus copiae convenerunt. Summa imperi
traditur Camulogeno Aulerco, qui prope confectus aetate tamen propter
singularem scientiam rei militaris ad eum est honorem evocatus. Is cum
animadvertisset perpetuam esse paludem, quae influeret in Sequanam atque
illum omnem locum magnopere impediret, hic consedit nostrosque transitu
prohibere instituit.


58

Labienus primo vineas agere, cratibus atque aggere paludem explere atque
iter munire conabatur. Postquam id difficilius confieri animadvertit,
silentio e castris tertia vigilia egressus eodem quo venerat itinere
Metiosedum pervenit. Id est oppidum Senonum in insula Sequanae positum,
ut paulo ante de Lutetia diximus. Deprensis navibus circiter
quinquaginta celeriterque coniunctis atque eo militibus iniectis et rei
novitate perterritis oppidanis, quorum magna pars erat ad bellum
evocata, sine contentione oppido potitur. Refecto ponte, quem
superioribus diebus hostes resciderant, exercitum traducit et secundo
flumine ad Lutetiam iter facere coepit. Hostes re cogmta ab eis, qui
Metiosedo fugerant, Lutetiam incendi pontesque eius oppidi rescindi
iubent; ipsi profecti a palude ad ripas Sequanae e regione Lutetiae
contra Labieni castra considunt.


59

Iam Caesar a Gergovia discessisse audiebatur, iam de Aeduorum defectione
et secundo Galliae motu rumores adferebantur, Gallique in colloquiis
interclusum itinere et Ligeri Caesarem inopia frumenti coactum in
provinciam contendisse confirmabant. Bellovaci autem defectione Aeduorum
cognita, qui ante erant per se infideles, manus cogere atque aperte
bellum parare coeperunt. Tum Labienus tanta rerum commutatione longe
aliud sibi capiendum consilium adque antea senserat intellegebat, neque
iam, ut aliquid adquireret proelioque hostes lacesseret, sed ut
incolumem exercitum Agedincum reduceret, cogitabat. Namque altera ex
parte Bellovaci, quae civitas in Gallia maximam habet opinionem
virtutis, instabant, alteram Camulogenus parato atque instructo exercitu
tenebat; tum legiones a praesidio atque impedimentis interclusas maximum
flumen distinebat. Tantis subito difficultatibus obiectis ab animi
virtute auxilium petendum videbat.


60

Sub vesperum consilio convocato cohortatus ut ea quae imperasset
diligenter industrieque administrarent, naves, quas Metiosedo deduxerat,
singulas equitibus Romanis attribuit, et prima confecta vigilia quattuor
milia passuum secundo flumine silentio progredi ibique se exspectari
iubet. Quinque cohortes, quas minime firmas ad dimicandum esse
existimabat, castris praesidio relinquit; quinque eiusdem legionis
reliquas de media nocte cum omnibus impedimentis adverso flumine magno
tumultu proficisci imperat. Conquirit etiam lintres: has magno sonitu
remorum incitatus in eandem partem mittit. Ipse post paulo silentio
egressus cum tribus legionibus eum locum petit quo naves appelli
iusserat.


61

Eo cum esset ventum, exploratores hostium, ut omni fluminis parte erant
dispositi, inopinantes, quod magna subito erat coorta tempestas, ab
nostris opprimumtur; exercitus equitatusque equitibus Romanis
administrantibus, quos ei negotio praefecerat, celeriter transmittitur.
Vno fere tempore sub lucem hostibus nuntiatur in castris Romanorum
praeter consuetudinem tumultuari et magnum ire agmen adverso flumine
sonitumque remorum in eadem parte exaudiri et paulo infra milites
navibus transportari. Quibus rebus auditis, quod existimabant tribus
locis transire legiones atque omnes perturbatos defectione Aeduorum
fugam parare, suas quoque copias in tres partes distribuerunt. Nam
praesidio e regione castrorum relicto et parva manu Metiosedum versus
missa, quae tantum progrediatur, quantum naves processissent, reliquas
copias contra Labienum duxerunt.


62

Prima luce et nostri omnes erant transportati, et hostium acies
cernebatur. Labienus milites cohortatus ut suae pristinae virtutis et
secundissimorum proeliorum retinerent memoriam atque ipsum Caesarem,
cuius ductu saepe numero hostes superassent, praesentem adesse
existimarent, dat signum proeli. Primo concursu ab dextro cornu, ubi
septima legio constiterat, hostes pelluntur atque in fugam coniciuntur;
ab sinistro, quem locum duodecima legio tenebat, cum primi ordines
hostium transfixi telis concidissent, tamen acerrime reliqui
resistebant, nec dabat suspicionem fugae quisquam. Ipse dux hostium
Camulogenus suis aderat atque eos cohortabatur. Incerto nunc etiam exitu
victoriae, cum septimae legionis tribunis esset nuntiatum quae in
sinistro cornu gererentur, post tergum hostium legionem ostenderunt
signaque intulerunt. Ne eo quidem tempore quisquam loco cessit, sed
circumventi omnes interfectique sunt. Eandem fortunam tulit Camulogenus.
At ei qui praesidio contra castra Labieni erant relicti, cum proelium
commissum audissent, subsidio suis ierunt collemque ceperunt, neque
nostrorum militum victorum impetum sustinere potuerunt. Sic cum suis
fugientibus permixti, quos non silvae montesque texerunt, ab equitatu
sunt interfecti. Hoc negotio confecto Labienus revertitur Agedincum, ubi
impedimenta totius exercitus relicta erant: inde cum omnibus copiis ad
Caesarem pervenit.


63

Defectione Aeduorum cognita bellum augetur. Legationes in omnes partes
circummittuntur: quantum gratia, auctoritate, pecunia valent, ad
sollicitandas civitates nituntur; nacti obsides, quos Caesar apud eos
deposuerat, horum supplicio dubitantes territant. Petunt a
Vercingetorige Aedui ut ad se veniat rationesque belli gerendi
communicet. Re impetrata contendunt ut ipsis summa imperi tradatur, et
re in controversiam deducta totius Galliae concilium Bibracte indicitur.
Eodem conveniunt undique frequentes. Multitudinis suffragiis res
permittitur: ad unum omnes Vercingetorigem probant imperatorem. Ab hoc
concilio Remi, Lingones, Treveri afuerunt: illi, quod amicitiam
Romanorum sequebantur; Treveri, quod aberant longius et ab Germanis
premebantur, quae fuit causa quare toto abessent bello et neutris
auxilia mitterent. Magno dolore Aedui ferunt se deiectos principatu,
queruntur fortunae commutationem et Caesaris indulgentiam in se
requirunt, neque tamen suscepto bello suum consilium ab reliquis
separare audent. Inviti summae spei adulescentes Eporedorix et
Viridomarus Vercingetorigi parent.


64

Ipse imperat reliquis civitatibus obsides diemque ei rei constituit.
Omnes equites, quindecim milia numero, celeriter convenire iubet;
peditatu quem antea habuerit se fore contentum dicit, neque fortunam
temptaturum aut in acie dimicaturum, sed, quoniam abundet equitatu,
perfacile esse factu frumentationibus pabulationibusque Romanos
prohibere, aequo modo animo sua ipsi frumenta corrumpant aedificiaque
incendant, qua rei familiaris iactura perpetuum imperium libertatemque
se consequi videant. His constitutis rebus Aeduis Segusiavisque, qui
sunt finitimi provinciae, decem milia peditum imperat; huc addit equites
octingentos. His praeficit fratrem Eporedorigis bellumque inferri
Allobrogibus iubet. Altera ex parte Gabalos proximosque pagos Arvernorum
in Helvios, item Rutenos Cadurcosque ad fines Volcarum Arecomicorum
depopulandos mittit. Nihilo minus clandestinis nuntiis legationibusque
Allobrogas sollicitat, quorum mentes nondum ab superiore bello resedisse
sperabat. Horum principibus pecunias, civitati autem imperium totius
provinciae pollicetur.


65

Ad hos omnes casus provisa erant praesidia cohortium duarum et viginti,
quae ex ipsa provincia ab Lucio Caesare legato ad omnes partes
opponebantur. Helvii sua sponte cum finitimis proelio congressi
pelluntur et Gaio Valerio Donnotauro, Caburi filio, principe civitatis,
compluribusque aliis interfectis intra oppida ac muros compelluntur.
Allobroges crebris ad Rhodanum dispositis praesidiis magna cum cura et
diligentia suos fines tuentur. Caesar, quod hostes equitatu superiores
esse intellegebat et interclusis omnibus itineribus nulla re ex
provincia atque Italia sublevari poterat, trans Rhenum in Germaniam
mittit ad eas civitates quas superioribus annis pacaverat, equitesque ab
his arcessit et levis armaturae pedites, qui inter eos proeliari
consuerant. Eorum adventu, quod minus idoneis equis utebantur, a
tribunis militum reliquisque equitibus Romanis atque evocatis equos
sumit Germanisque distribuit.


66

Interea, dum haec geruntur, hostium copiae ex Arvernis equitesque qui
toti Galliae erant imperati conveniunt. Magno horum coacto numero, cum
Caesar in Sequanos per extremos Lingonum fines iter faceret, quo
facilius subsidium provinciae ferri posset, circiter milia passuum decem
ab Romanis trinis castris Vercingetorix consedit convocatisque ad
concilium praefectis equitum venisse tempus victoriae demonstrat. Fugere
in provinciam Romanos Galliaque excedere. Id sibi ad praesentem
obtinendam libertatem satis esse; ad reliqui temporis pacem atque otium
parum profici: maioribus enim coactis copiis reversuros neque finem
bellandi facturos. Proinde agmine impeditos adorirentur. Si pedites suis
auxilium ferant atque in eo morentur, iter facere non posse; si, id quod
magis futurum confidat, relictis impedimentis suae saluti consulant, et
usu rerum necessariarum et dignitate spoliatum iri. Nam de equitibus
hostium, quin nemo eorum progredi modo extra agmen audeat, et ipsos
quidem non debere dubitare, et quo maiore faciant animo, copias se omnes
pro castris habiturum et terrori hostibus futurum. Conclamant equites
sanctissimo iureiurando confirmari oportere, ne tecto recipiatur, ne ad
liberos, ne ad parentes, ad uxorem aditum habeat, qui non bis per agmen
hostium perequitasset.


67

Probata re atque omnibus iureiurando adactis postero die in tres partes
distributo equitatu duae se acies ab duobus lateribus ostendunt, una
primo agmine iter impedire coepit. Qua re nuntiata Caesar suum quoque
equitatum tripertito divisum contra hostem ire iubet. Pugnatur una
omnibus in partibus. Consistit agmen; impedimenta intra legiones
recipiuntur. Si qua in parte nostri laborare aut gravius premi
videbantur, eo signa inferri Caesar aciemque constitui iubebat; quae res
et hostes ad insequendum tardabat et nostros spe auxili confirmabat.
Tandem Germani ab dextro latere summum iugum nacti hostes loco
depellunt; fugientes usque ad flumen, ubi Vercingetorix cum pedestribus
copiis consederat, persecuntur compluresque interficiunt. Qua re
animadversa reliqui ne circumirentur veriti se fugae mandant. Omnibus
locis fit caedes. Tres nobilissimi Aedui capti ad Caesarem perducuntur:
Cotus, praefectus equitum, qui controversiam cum Convictolitavi proximis
comitiis habuerat, et Cavarillus, qui post defectionem Litavicci
pedestribus copiis praefuerat, et Eporedorix, quo duce ante adventum
Caesaris Aedui cum Sequanis bello contenderant.


68

Fugato omni equitatu Vercingetorix copias, ut pro castris collocaverat,
reduxit protinusque Alesiam, quod est oppidum Mandubiorum, iter facere
coepit celeriterque impedimenta ex castris educi et se subsequi iussit.
Caesar impedimentis in proximum collem deductis, duabus legionibus
praesidio relictis, secutus quantum diei tempus est passum, circiter
tribus milibus hostium ex novissimo agmine interfectis altero die ad
Alesiam castra fecit. Perspecto urbis situ perterritisque hostibus, quod
equitatu, qua maxime parte exercitus confidebant, erant pulsi,
adhortatus ad laborem milites circumvallare instituit.


69

Ipsum erat oppidum Alesia in colle summo admodum edito loco, ut nisi
obsidione expugnari non posse videretur; cuius collis radices duo duabus
ex partibus flumina subluebant. Ante id oppidum planities circiter milia
passuum tria in longitudinem patebat: reliquis ex omnibus partibus
colles mediocri interiecto spatio pari altitudinis fastigio oppidum
cingebant. Sub muro, quae pars collis ad orientem solem spectabat, hunc
omnem locum copiae Gallorum compleverant fossamque et maceriam sex in
altitudinem pedum praeduxerant. Eius munitionis quae ab Romanis
instituebatur circuitus XI milia passuum tenebat. Castra opportunis
locis erant posita ibique castella viginti tria facta, quibus in
castellis interdiu stationes ponebantur, ne qua subito eruptio fieret:
haec eadem noctu excubitoribus ac firmis praesidiis tenebantur.


70

Opere instituto fit equestre proelium in ea planitie, quam intermissam
collibus tria milia passuum in longitudinem patere supra demonstravimus.
Summa vi ab utrisque contenditur. Laborantibus nostris Caesar Germanos
summittit legionesque pro castris constituit, ne qua subito irruptio ab
hostium peditatu fiat. Praesidio legionum addito nostris animus augetur:
hostes in fugam coniecti se ipsi multitudine impediunt atque
angustioribus portis relictis coacervantur. Germani acrius usque ad
munitiones secuntur. Fit magna caedes: nonnulli relictis equis fossam
transire et maceriam transcendere conantur. Paulum legiones Caesar quas
pro vallo constituerat promoveri iubet. Non minus qui intra munitiones
erant perturbantur Galli: veniri ad se confestim existimantes ad arma
conclamant; nonnulli perterriti in oppidum irrumpunt. Vercingetorix
iubet portas claudi, ne castra nudentur. Multis interfectis, compluribus
equis captis Germani sese recipiunt.


71

Vercingetorix, priusquam munitiones ab Romanis perficiantur, consilium
capit omnem ab se equitatum noctu dimittere. Discedentibus mandat ut
suam quisque eorum civitatem adeat omnesque qui per aetatem arma ferre
possint ad bellum cogant. Sua in illos merita proponit obtestaturque ut
suae salutis rationem habeant neu se optime de communi libertate meritum
in cruciatum hostibus dedant. Quod si indiligentiores fuerint, milia
hominum delecta octoginta una secum interitura demonstrat. Ratione inita
se exigue dierum triginta habere frumentum, sed paulo etiam longius
tolerari posse parcendo. His datis mandatis, qua opus erat intermissum,
secunda vigilia silentio equitatum mittit. Frumentum omne ad se referri
iubet; capitis poenam eis qui non paruerint constituit: pecus, cuius
magna erat copia ab Mandubiis compulsa, viritim distribuit; frumentum
parce et paulatim metiri instituit; copias omnes quas pro oppido
collocaverat in oppidum recepit. His rationibus auxilia Galliae
exspectare et bellum parat administrare.


72

Quibus rebus cognitis ex perfugis et captivis, Caesar haec genera
munitionis instituit. Fossam pedum viginti directis lateribus duxit, ut
eius fossae solum tantundem pateret quantum summae fossae labra
distarent. Reliquas omnes munitiones ab ea fossa pedes quadringentos
reduxit, [id] hoc consilio, quoniam tantum esset necessario spatium
complexus, nec facile totum corpus corona militum cingeretur, ne de
improviso aut noctu ad munitiones hostium multitudo advolaret aut
interdiu tela in nostros operi destinatos conicere possent. Hoc
intermisso spatio duas fossas quindecim pedes latas, eadem altitudine
perduxit, quarum interiorem campestribus ac demissis locis aqua ex
flumine derivata complevit. Post eas aggerem ac vallum duodecim pedum
exstruxit. Huic loricam pinnasque adiecit grandibus cervis eminentibus
ad commissuras pluteorum atque aggeris, qui ascensum hostium tardarent,
et turres toto opere circumdedit, quae pedes LXXX inter se distarent.


73

Erat eodem tempore et materiari et frumentari et tantas munitiones fieri
necesse deminutis nostris copiis quae longius ab castris
progrediebantur: ac nonnum quam opera nostra Galli temptare atque
eruptionem ex oppido pluribus portis summa vi facere conabantur. Quare
ad haec rursus opera addendum Caesar putavit, quo minore numero militum
munitiones defendi possent. Itaque truncis arborum aut admodum firmis
ramis abscisis atque horum delibratis ac praeacutis cacuminibus
perpetuae fossae quinos pedes altae ducebantur. Huc illi stipites
demissi et ab infimo revincti, ne revelli possent, ab ramis eminebant.
Quini erant ordines coniuncti inter se atque implicati; quo qui
intraverant, se ipsi acutissimis vallis induebant. Hos cippos
appellabant. Ante quos obliquis ordinibus in quincuncem dispositis
scrobes tres in altitudinem pedes fodiebantur paulatim angustiore ad
infimum fastigio. Huc teretes stipites feminis crassitudine ab summo
praeacuti et praeusti demittebantur, ita ut non amplius digitis quattuor
ex terra eminerent; simul confirmandi et stabiliendi causa singuli ab
infimo solo pedes terra exculcabantur, reliqua pars scrobis ad
occultandas insidias viminibus ac virgultis integebatur. Huius generis
octoni ordines ducti ternos inter se pedes distabant. Id ex similitudine
floris lilium appellabant. Ante haec taleae pedem longae ferreis hamis
infixis totae in terram infodiebantur mediocribusque intermissis spatiis
omnibus locis disserebantur; quos stimulos nominabant.


74

His rebus perfectis regiones secutus quam potuit aequissimas pro loci
natura quattuordecim milia passuum complexus pares eiusdem generis
munitiones, diversas ab bis, contra exteriorem hostem perfecit, ut ne
magna quidem multitudine, si ita accidat, munitionum praesidia
circumfundi possent; ac ne cum periculo ex castris egredi cogatur,
dierum triginta pabulum frumentumque habere omnes convectum iubet.


75

Dum haec apud Alesiam geruntur, Galli concilio principum indicto non
omnes eos qui arma ferre possent, ut censuit Vercingetorix, convocandos
statuunt, sed certum numerum cuique ex civitate imperandum, ne tanta
multitudine confusa nec moderari nec discernere suos nec frumentandi
rationem habere possent. Imperant Aeduis atque eorum clientibus,
Segusiavis, Ambivaretis, Aulercis Brannovicibus, Blannoviis, milia XXXV;
parem numerum Arvernis adiunctis Eleutetis, Cadurcis, Gabalis,
Vellaviis, qui sub imperio Arvernorum esse consuerunt; Sequanis,
Senonibus, Biturigibus, Santonis, Rutenis, Carnutibus duodena milia;
Bellovacis X; totidem Lemovicibus; octona Pictonibus et Turonis et
Parisiis et Helvetiis; [Suessionibus,] Ambianis, Mediomatricis,
Petrocoriis, Nerviis, Morinis, Nitiobrigibus quina milia; Aulercis
Cenomanis totidem; Atrebatibus [IIII milibus]; Veliocassis, Lexoviis et
Aulercis Eburovicibus terna; Rauracis et Boiis bina; [XXX milia]
universis civitatibus, quae Oceanum attingunt quaeque eorum consuetudine
Armoricae appellantur, quo sunt in numero Curiosolites, Redones,
Ambibarii, Caletes, Osismi, Veneti, Lemovices, Venelli. Ex his Bellovaci
suum numerum non compleverunt, quod se suo nomine atque arbitrio cum
Romanis bellum gesturos dicebant neque cuiusquam imperio obtemperaturos;
rogati tamen ab Commio pro eius hospitio duo milia una miserunt.


76

Huius opera Commi, ut antea demonstravimus, fideli atque utili
superioribus annis erat usus in Britannia Caesar; quibus ille pro
meritis civitatem eius immunem esse iusserat, iura legesque reddiderat
atque ipsi Morinos attribuerat. Tamen tanta universae Galliae consensio
fuit libertatis vindicandae et pristinae belli laudis recuperandae, ut
neque beneficiis neque amicitiae memoria moverentur, omnesque et animo
et opibus in id bellum incumberent. Coactis equitum VIII milibus et
peditum circiter CCL haec in Aeduorum finibus recensebantur, numerusque
inibatur, praefecti constituebantur. Commio Atrebati, Viridomaro et
Eporedorigi Aeduis, Vercassivellauno Arverno, consobrino
Vercingetorigis, summa imperi traditur. His delecti ex civitatibus
attribuuntur, quorum consilio bellum administraretur. Omnes alacres et
fiduciae pleni ad Alesiam proficiscuntur, neque erat omnium quisquam qui
aspectum modo tantae multitudinis sustineri posse arbitraretur,
praesertim ancipiti proelio, cum ex oppido eruptione pugnaretur, foris
tantae copiae equitatus peditatusque cernerentur.


77

At ei, qui Alesiae obsidebantur praeterita die, qua auxilia suorum
exspectaverant, consumpto omni frumento, inscii quid in Aeduis
gereretur, concilio coacto de exitu suarum fortunarum consultabant. Ac
variis dictis sententiis, quarum pars deditionem, pars, dum vires
suppeterent, eruptionem censebat, non praetereunda oratio Critognati
videtur propter eius singularem et nefariam crudelitatem. Hic summo in
Arvernis ortus loco et magnae habitus auctoritatis, "Nihil," inquit, "de
eorum sententia dicturus sum, qui turpissimam servitutem deditionis
nomine appellant, neque hos habendos civium loco neque ad concilium
adhibendos censeo. Cum his mihi res sit, qui eruptionem probant; quorum
in consilio omnium vestrum consensu pristinae residere virtutis memoria
videtur. Animi est ista mollitia, non virtus, paulisper inopiam ferre
non posse. Qui se ultro morti offerant facilius reperiuntur quam qui
dolorem patienter ferant. Atque ego hanc sententiam probarem (tantum
apud me dignitas potest), si nullam praeterquam vitae nostrae iacturam
fieri viderem: sed in consilio capiendo omnem Galliam respiciamus, quam
ad nostrum auxilium concitavimus. Quid hominum milibus LXXX uno loco
interfectis propinquis consanguineisque nostris animi fore existimatis,
si paene in ipsis cadaveribus proelio decertare cogentur? Nolite hos
vestro auxilio exspoliare, qui vestrae salutis causa suum periculum
neglexerunt, nec stultitia ac temeritate vestra aut animi imbecillitate
omnem Galliam prosternere et perpetuae servituti subicere. An, quod ad
diem non venerunt, de eorum fide constantiaque dubitatis? Quid ergo?
Romanos in illis ulterioribus munitionibus animine causa cotidie
exerceri putatis? Si illorum nuntiis confirmari non potestis omni aditu
praesaepto, his utimini testibus appropinquare eorum adventum; cuius rei
timore exterriti diem noctemque in opere versantur. Quid ergo mei
consili est? Facere, quod nostri maiores nequaquam pari bello Cimbrorum
Teutonumque fecerunt; qui in oppida compulsi ac simili inopia subacti
eorum corporibus qui aetate ad bellum inutiles videbantur vitam
toleraverunt neque se hostibus tradiderunt. Cuius rei si exemplum non
haberemus, tamen libertatis causa institui et posteris prodi
pulcherrimum iudicarem. Nam quid illi simile bello fuit? Depopulata
Gallia Cimbri magnaque illata calamitate finibus quidem nostris
aliquando excesserunt atque alias terras petierunt; iura, leges, agros,
libertatem nobis reliquerunt. Romani vero quid petunt aliud aut quid
volunt, nisi invidia adducti, quos fama nobiles potentesque bello
cognoverunt, horum in agris civitatibusque considere atque his aeternam
iniungere servitutem? Neque enim ulla alia condicione bella gesserunt.
Quod si ea quae in longinquis nationibus geruntur ignoratis, respicite
finitimam Galliam, quae in provinciam redacta iure et legibus commutatis
securibus subiecta perpetua premitur servitute."


78

Sententiis dictis constituunt ut ei qui valetudine aut aetate inutiles
sunt bello oppido excedant, atque omnia prius experiantur, quam ad
Critognati sententiam descendant: illo tamen potius utendum consilio, si
res cogat atque auxilia morentur, quam aut deditionis aut pacis
subeundam condicionem. Mandubii, qui eos oppido receperant, cum liberis
atque uxoribus exire coguntur. Hi, cum ad munitiones Romanorum
accessissent, flentes omnibus precibus orabant, ut se in servitutem
receptos cibo iuvarent. At Caesar dispositis in vallo custodibus recipi
prohibebat.


79

Interea Commius reliquique duces quibus summa imperi permissa erat cum
omnibus copiis ad Alesiam perveniunt et colle exteriore occupato non
longius mille passibus ab nostris munitionibus considunt. Postero die
equitatu ex castris educto omnem eam planitiem, quam in longitudinem
tria milia passuum patere demonstravimus, complent pedestresque copias
paulum ab eo loco abditas in locis superioribus constituunt. Erat ex
oppido Alesia despectus in campum. Concurrunt his auxiliis visis; fit
gratulatio inter eos, atque omnium animi ad laetitiam excitantur. Itaque
productis copiis ante oppidum considunt et proximam fossam cratibus
integunt atque aggere explent seque ad eruptionem atque omnes casus
comparant.


80

Caesar omni exercitu ad utramque partem munitionum disposito, ut, si
usus veniat, suum quisque locum teneat et noverit, equitatum ex castris
educi et proelium committi iubet. Erat ex omnibus castris, quae summum
undique iugum tenebant, despectus, atque omnes milites intenti pugnae
proventum exspectabant. Galli inter equites raros sagittarios
expeditosque levis armaturae interiecerant, qui suis cedentibus auxilio
succurrerent et nostrorum equitum impetus sustinerent. Ab his complures
de improviso vuluerati proelio excedebant. Cum suos pugna superiores
esse Galli confiderent et nostros multitudine premi viderent, ex omnibus
partibus et ei qui munitionibus continebantur et hi qui ad auxilium
convenerant clamore et ululatu suorum animos confirmabant. Quod in
conspectu omnium res gerebatur neque recte ac turpiter factum celari
poterat, utrosque et laudis cupiditas et timor ignominiae ad virtutem
excitabant. Cum a meridie prope ad solis occasum dubia victoria
pugnaretur, Germani una in parte confertis turmis in hostes impetum
fecerunt eosque propulerunt; quibus in fugam coniectis sagittarii
circumventi interfectique sunt. Item ex reliquis partibus nostri
cedentes usque ad castra insecuti sui colligendi facultatem non
dederunt. At ei qui ab Alesia processerant maesti prope victoria
desperata se in oppidum receperunt.


81

Vno die intermisso Galli atque hoc spatio magno cratium, scalarum,
harpagonum numero effecto media nocte silentio ex castris egressi ad
campestres munitiones accedunt. Subito clamore sublato, qua
significatione qui in oppido obsidebantur de suo adventu cognoscere
possent, crates proicere, fundis, sagittis, lapidibus nostros de vallo
proturbare reliquaque quae ad oppugnationem pertinent parant
administrare. Eodem tempore clamore exaudito dat tuba signum suis
Vercingetorix atque ex oppido educit. Nostri, ut superioribus diebus, ut
cuique erat locus attributus, ad munitiones accedunt; fundis librilibus
sudibusque quas in opere disposuerant ac glandibus Gallos proterrent.
Prospectu tenebris adempto multa utrimque vulnera accipiuntur. Complura
tormentis tela coniciuntur. At Marcus Antonius et Gaius Trebonius
legati, quibus hae partes ad defendendum obvenerant, qua ex parte
nostros premi intellexerant, his auxilio ex ulterioribus castellis
deductos summittebant.


82

Dum longius ab munitione aberant Galli, plus multitudine telorum
proficiebant; posteaquam propius successerunt, aut se stimulis
inopinantes induebant aut in scrobes delati transfodiebantur aut ex
vallo ac turribus traiecti pilis muralibus interibant. Multis undique
vulneribus acceptis nulla munitione perrupta, cum lux appeteret, veriti
ne ab latere aperto ex superioribus castris eruptione circumvenirentur,
se ad suos receperunt. At interiores, dum ea quae a Vercingetorige ad
eruptionem praeparata erant proferunt, priores fossas explent, diutius
in his rebus administrandis morati prius suos discessisse cognoverunt,
quam munitionibus appropinquarent. Ita re infecta in oppidum
reverterunt.


83

Bis magno cum detrimento repulsi Galli quid agant consulunt; locorum
peritos adhibent: ex his superiorum castrorum situs munitionesque
cognoscunt. Erat a septentrionibus collis, quem propter magnitudinem
circuitus opere circumplecti non potuerant nostri: necessario paene
iniquo loco et leniter declivi castra fecerunt. Haec Gaius Antistius
Reginus et Gaius Caninius Rebilus legati cum duabus legionibus
obtinebant. Cognitis per exploratores regionibus duces hostium LX milia
ex omni numero deligunt earum civitatum quae maximam virtutis opinionem
habebant; quid quoque pacto agi placeat occulte inter se constituunt;
adeundi tempus definiunt, cum meridies esse videatur. His copiis
Vercassivellaunum Arvernum, unum ex quattuor ducibus, propinquum
Vercingetorigis, praeficiunt. Ille ex castris prima vigilia egressus
prope confecto sub lucem itinere post montem se occultavit militesque ex
nocturno labore sese reficere iussit. Cum iam meridies appropinquare
videretur, ad ea castra quae supra demonstravimus contendit; eodemque
tempore equitatus ad campestres munitiones accedere et reliquae copiae
pro castris sese ostendere coeperunt.


84

Vercingetorix ex arce Alesiae suos conspicatus ex oppido egreditur;
crates, longurios, musculos, falces reliquaque quae eruptionis causa
paraverat profert. Pugnatur uno tempore omnibus locis, atque omnia
temptantur: quae minime visa pars firma est, huc concurritur. Romanorum
manus tantis munitionibus distinetur nec facile pluribus locis occurrit.
Multum ad terrendos nostros valet clamor, qui post tergum pugnantibus
exstitit, quod suum periculum in aliena vident salute constare: omnia
enim plerumque quae absunt vehementius hominum mentes perturbant.


85

Caesar idoneum locum nactus quid quaque ex parte geratur cognoscit;
laborantibus summittit. Vtrisque ad animum occurrit unum esse illud
tempus, quo maxime contendi conveniat: Galli, nisi perfregerint
munitiones, de omni salute desperant; Romani, si rem obtinuerint, finem
laborum omnium exspectant. Maxime ad superiores munitiones laboratur,
quo Vercassivellaunum missum demonstravimus. Iniquum loci ad
declivitatem fastigium magnum habet momentum. Alii tela coniciunt, alii
testudine facta subeunt; defatigatis in vicem integri succedunt. Agger
ab universis in munitionem coniectus et ascensum dat Gallis et ea quae
in terra occultaverant Romani contegit; nec iam arma nostris nec vires
suppetunt.


86

His rebus cognitis Caesar Labienum cum cohortibus sex subsidio
laborantibus mittit: imperat, si sustinere non posset, deductis
cohortibus eruptione pugnaret; id nisi necessario ne faciat. Ipse adit
reliquos, cohortatur ne labori succumbant; omnium superiorum
dimicationum fructum in eo die atque hora docet consistere. Interiores
desperatis campestribus locis propter magnitudinem munitionum loca
praerupta ex ascensu temptant: huc ea quae paraverant conferunt.
Multitudine telorum ex turribus propugnantes deturbant, aggere et
cratibus fossas explent, falcibus vallum ac loricam rescindunt.


87

Mittit primo Brutum adulescentem cum cohortibus Caesar, post cum aliis
Gaium Fabium legatum; postremo ipse, cum vehementius pugnaretur,
integros subsidio adducit. Restituto proelio ac repulsis hostibus eo quo
Labienum miserat contendit; cohortes quattuor ex proximo castello
deducit, equitum partem sequi, partem circumire exteriores munitiones et
ab tergo hostes adoriri iubet. Labienus, postquam neque aggeres neque
fossae vim hostium sustinere poterant, coactis una XL cohortibus, quas
ex proximis praesidus deductas fors obtulit, Caesarem per nuntios facit
certiorem quid faciendum existimet. Accelerat Caesar, ut proelio
intersit.


88

Eius adventu ex colore vestitus cognito, quo insigni in proeliis uti
consuerat, turmisque equitum et cohortibus visis quas se sequi iusserat,
ut de locis superioribus haec declivia et devexa cernebantur, hostes
proelium committunt. Vtrimque clamore sublato excipit rursus ex vallo
atque omnibus munitionibus clamor. Nostri omissis pilis gladiis rem
gerunt. Repente post tergum equitatus cernitur; cohortes aliae
appropinquant. Hostes terga vertunt; fugientibus equites occurrunt. Fit
magna caedes. Sedulius, dux et princeps Lemovicum, occiditur;
Vercassivellaunus Arvernus vivus in fuga comprehenditur; signa militaria
septuaginta quattuor ad Caesarem referuntur: pauci ex tanto numero se
incolumes in castra recipiunt. Conspicati ex oppido caedem et fugam
suorum desperata salute copias a munitionibus reducunt. Fit protinus hac
re audita ex castris Gallorum fuga. Quod nisi crebris subsidiis ac
totius diei labore milites essent defessi, omnes hostium copiae deleri
potuissent. De media nocte missus equitatus novissimum agmen
consequitur: magnus numerus capitur atque interficitur; reliqui ex fuga
in civitates discedunt.


89

Postero die Vercingetorix concilio convocato id bellum se suscepisse non
suarum necessitatium, sed communis libertatis causa demonstrat, et
quoniam sit fortunae cedendum, ad utramque rem se illis offerre, seu
morte sua Romanis satisfacere seu vivum tradere velint. Mittuntur de his
rebus ad Caesarem legati. Iubet arma tradi, principes produci. Ipse in
munitione pro castris consedit: eo duces producuntur; Vercingetorix
deditur, arma proiciuntur. Reservatis Aeduis atque Arvernis, si per eos
civitates reciperare posset, ex reliquis captivis toto exercitui capita
singula praedae nomine distribuit.


90

His rebus confectis in Aeduos proficiscitur; civitatem recipit. Eo
legati ab Arvernis missi quae imperaret se facturos pollicentur. Imperat
magnum numerum obsidum. Legiones in hiberna mittit. Captivorum circiter
viginti milia Aeduis Arvernisque reddit. Titum Labienum duabus cum
legionibus et equitatu in Sequanos proficisci iubet: huic Marcum
Sempronium Rutilum attribuit. Gaium Fabium legatum et Lucium Minucium
Basilum cum legionibus duabus in Remis collocat, ne quam ab finitimis
Bellovacis calamitatem accipiant. Gaium Antistium Reginum in
Ambivaretos, Titum Sextium in Bituriges, Gaium Caninium Rebilum in
Rutenos cum singulis legionibus mittit. Quintum Tullium Ciceronem et
Publium Sulpicium Cabilloni et Matiscone in Aeduis ad Ararim rei
frumentariae causa collocat. Ipse Bibracte hiemare constituit. His
litteris cognitis Romae dierum viginti supplicatio redditur.


Liber VIII

Aulus Hirtius

post 52

Prooemium I

Coactus assiduis tuis vocibus, Balbe, cum cotidiana mea recusatio non
difficultatis excusationem, sed inertiae videretur deprecationem habere,
rem difficillimam suscepi. Caesaris nostri commentarios rerum gestarum
Galliae, non comparantibus superioribus atque insequentibus eius
scriptis, contexui novissimumque imperfectum ab rebus gestis Alexandriae
confeci usque ad exitum non quidem civilis dissensionis, cuius finem
nullum videmus, sed vitae Caesaris. Quos utinam qui legent scire possint
quam invitus susceperim scribendos, qua facilius caream stultitiae atque
arrogantiae crimine, qui me mediis interposuerim Caesaris scriptis.
Constat enim inter omnes nihil tam operose ab aliis esse perfectum, quod
non horum elegantia commentariorum superetur: qui sunt editi, ne
scientia tantarum rerum scriptoribus deesset, adeoque probantur omnium
iudicio ut praerepta, non praebita, facultas scriptoribus videatur.
Cuius tamen rei maior nostra quam reliquorum est admiratio: ceteri enim,
quam bene atque emendate, nos etiam, quam facile atque celeriter eos
perfecerit scimus. Erat autem in Caesare cum facultas atque elegantia
summa scribendi, tum verissima scientia suorum consiliorum
explicandorum. Mihi ne illud quidem accidit, ut Alexandrino atque
Africano bello interessem; quae bella quamquam ex parte nobis Caesaris
sermone sunt nota, tamen aliter audimus ea, quae rerum novitate aut
admiratione nos capiunt, aliter, quae pro testimonio sumus dicturi. Sed
ego nimirum, dum omnes excusationis causas colligo ne cum Caesare
conferar, hoc ipsum crimen arrogantiae subeo, quod me iudicio cuiusquam
existimem posse cum Caesare comparari. Vale.


1

Omni Gallia devicta Caesar cum a superiore aestate nullum bellandi
tempus intermisisset militesque hibernorum quiete reficere a tantis
laboribus vellet, complures eodem tempore civitates renovare belli
consilia nuntiabantur coniurationesque facere. Cuius rei verisimilis
causa adferebatur, quod Gallis omnibus cogrutum esset neque ulla
multitudine in unum locum coacta resisti posse Romanis, nec, si diversa
bella complures eodem tempore intulissent civitates, satis auxili aut
spati aut copiarum habiturum exercitum populi Romani ad omnia
persequenda; non esse autem alicui civitati sortem incommodi recusandam,
si tali mora reliquae possent se vindicare in libertatem.


2

Quae ne opinio Gallorum confirmaretur, Caesar Marcum Antonium quaestorem
suis praefecit hibernis; ipse equitum praesidio pridie Kal. Ianuarias ab
oppido Bibracte proficiscitur ad legionem XIII, quam non longe a finibus
Aeduorum collocaverat in finibus Biturigum, eique adiungit legionem XI,
quae proxima fuerat. Binis cohortibus ad impedimenta tuenda relictis
reliquum exercitum in copiosissimos agros Biturigum inducit, qui, cum
latos fines et complura oppida haberent, unius legionis hibernis non
potuerint contineri quin bellum pararent coniurationesque facerent.


3

Repentino adventu Caesaris accidit, quod imparatis disiectisque accidere
fuit necesse, ut sine timore ullo rura colentes prius ab equitatu
opprimerentur quam confugere in oppida possent. Namque etiam illud
vulgare incursionis hostium signum, quod incendiis aedificiorum
intellegi consuevit, Caesaris erat interdicto sublatum, ne aut copia
pabuli frumentique, si longius progredi vellet, deficeretur, aut hostes
incendius terrerentur. Multis hominum milibus captis perterriti
Bituriges; qui primum adventum potuerant effugere Romanorum, in
finitimas civitates aut privatis hospitiis confisi aut societate
consiliorum confugerant. Frustra: nam Caesar magni sitineribus omnibus
locis occurrit nec dat ulli civitati spatium de aliena potius quam de
domestica salute cogitandi; qua celeritate et fideles amicos retinebat
et dubitantes terrore ad condiciones pacis adducebat. Tali condicione
proposita Bituriges, cum sibi viderent clementia Caesaris reditum patere
in eius amicitiam finitimasque civitates sine ulla poena dedisse obsides
atque in fidem receptas esse, idem fecerunt.


4

Caesar militibus pro tanto labore ac patientia, qui brumalibus diebus
itineribus difficillimis, frigoribus intolerandis studiosissime
permanserant in labore, ducenos sestertios, centurionibus tot milia
nummum praedae nomine condonanda pollicetur legionibusque in hiberna
remissis ipse se recipit die XXXX Bibracte. Ibi cum ius diceret,
Bituriges ad eum legatos mittunt auxilium petitum contra Carnutes, quos
intulisse bellum sibi querebantur. Qua re cognita, cum dies non amplius
decem et octo in hibernis esset moratus, legiones XIIII et VI ex
hibernis ab Arare educit, quas ibi collocatas explicandae rei
frumentariae causa superiore commentario demonstratum est: ita cum
duabus legionibus ad persequendos Carnutes proficiscitur.


5

Cum fama exercitus ad hostes esset perlata, calamitate ceterorum ducti
Carnutes desertis vicis oppidisque, quae tolerandae hiemis causa
constitutis repente exiguis ad necessitatem aedificiis incolebant (nuper
enim devicti complura oppida dimiserant), dispersi profugiunt. Caesar
erumpentes eo maxime tempore acerrimas tempestates cum subire milites
nollet, in oppido Carnutum Cenabo castra ponit atque in tecta partim
Gallorum, partim quae coniectis celeriter stramentis tentoriorum
integendorum gratia erant inaedificata, milites compegit. Equites tamen
et auxiliarios pedites in omnes partes mittit quascumque petisse
dicebantur hostes; nec frustra: nam plerumque magna praeda potiti nostri
revertuntur. Oppressi Carnutes hiemis difficultate, terrore periculi,
cum tectis expulsi nullo loco diutius consistere auderent nec silvarum
praesidio tempestatibus durissimis tegi possent, dispersi magna parte
amissa suorum dissipantur in finitimas civitates.


6

Caesar tempore anni difficillimo, cum satis haberet convenientes manus
dissipare, ne quod initium belli nasceretur, quantumque in ratione
esset, exploratum haberet sub tempus aestivorum nullum summum bellum
posse conflari, Gaium Trebonium cum duabus legionibus, quas secum
habebat, in hibernis Cenabi collocavit; ipse, cum crebris legationibus
Remorum certior fieret Bellovacos, qui belli gloria Gallos omnes
Belgasque praestabant, finitimasque his civitates duce Correo Bellovaco
et Commio Atrebate exercitus comparare atque in unum locum cogere, ut
omni multitudine in fines Suessionum, qui Remis erant attributi,
facerent impressionem, pertinere autem non tantum ad dignitatem sed
etiam ad salutem suam iudicaret nullam calamitatem socios optime de re
publica meritos accipere, legionem ex hibernis evocat rursus undecimam;
litteras autem ad Gaium Fabium mittit, ut in fines Suessionum legiones
duas quas habebat adduceret, alteramque ex duabus ab Labieno arcessit.
Ita, quantum hibernorum opportunitas bellique ratio postulabat, perpetuo
suo labore in vicem legionibus expeditionum onus iniungebat.


7

His copiis coactis ad Bellovacos proficiscitur castrisque in eorum
finibus positis equitum turmas dimittit in omnes partes ad aliquos
excipiendos ex quibus hostium consilia cognosceret. Equites officio
functi renuntiant paucos in aedificiis esse inventos, atque hos, non qui
agrorum colendorum causa remansissent (namque esse undique diligenter
demigratum), sed qui speculandi causa essent remissi. A quibus cum
quaereret Caesar quo loco multitudo esset Bellovacorum quodve esset
consilium eorum, inveniebat Bellovacos omnes qui arma ferre possent in
unum locum convenisse, itemque Ambianos, Aulercos, Caletos, Veliocasses,
Atrebatas; locum castris excelsum in silva circumdata palude delegisse,
impedimenta omnia in ulteriores silvas contulisse. Complures esse
principes belli auctores, sed multitudinem maxime Correo obtemperare,
quod ei summo esse odio nomen populi Romani intellexissent. Paucis ante
diebus ex his castris Atrebatem Commium discessisse ad auxilia
Germanorum adducenda; quorum et vicinitas propinqua et multitudo esset
infinita. Constituisse autem Bellovacos omnium principum consensu, summa
plebis cupiditate, si, ut diceretur, Caesar cum tribus legionibus
veniret, offerre se ad dimicandum, ne miseriore ac duriore postea
condicione cum toto exercitu decertare cogerentur; si maiores copias
adduceret, in eo loco permanere quem delegissent, pabulatione autem,
quae propter anni tempus cum exigua tum disiecta esset, et frumentatione
et reliquo commeatu ex insidiis prohibere Romanos.


8

Quae Caesar consentientibus pluribus cum cognosset atque ea quae
proponerentur consilia plena prudentiae longeque a temeritate barbarorum
remota esse iudicaret, omnibus rebus inserviendum statuit, quo celerius
hostis contempta sua paucitate prodiret in aciem. Singularis enim
virtutis veterrimas legiones VII, VIII, VIIII habebat, summae spei
delectaeque iuventutis XI, quae octavo iam stipendio tamen in collatione
reliquarum nondum eandem vetustatis ac virtutis ceperat opinionem.
Itaque consilio advocato, rebus eis quae ad se essent delatae omnibus
expositis animos multitudinis confirmat. Si forte hostes trium legionum
numero posset elicere ad dimicandum, agminis ordinem ita constituit, ut
legio septima, octava, nona ante omnia irent impedimenta, deinde omnium
impedimentorum agmen, quod tamen erat mediocre, ut in expeditionibus
esse consuevit, cogeret undecima, ne maioris multitudinis species
accidere hostibus posset quam ipsi depoposcissent. Hac ratione paene
quadrato agmine instructo in conspectum hostium celerius opinione eorum
exercitum adducit.


9

Cum repente instructas velut in acie certo gradu legiones accedere Galli
viderent, quorum erant ad Caesarem plena fiduciae consilia perlata, sive
certamiuis periculo sive subito adventu sive exspectatione nostri
consili copias instruunt pro castris nec loco superiore decedunt.
Caesar, etsi dimicare optaverat, tamen admiratus tantam multitudinem
hostium valle intermissa magis in altitudinem depressa quam late patente
castra castris hostium confert. Haec imperat vallo pedum XII muniri,
loriculam pro [hac] ratione eius altitudinis inaedificari; fossam
duplicem pedum denum quinum lateribus deprimi directis; turres excitari
crebras in altitudinem trium tabulatorum, pontibus traiectis
constratisque coniungi, quorum frontes viminea loricula munirentur; ut
ab hostibus duplici fossa, duplici propugnatorum ordine defenderentur,
quorum alter ex pontibus, quo tutior altitudine esset, hoc audacius
longiusque permitteret tela, alter, qui propior hostem in ipso vallo
collocatus esset, ponte ab incidentibus telis tegeretur. Portis fores
altioresque turres imposuit.


10

Huius munitionis duplex erat consilium. Namque et operum magnitudinem et
timorem suum sperabat fiduciam barbaris allaturum, et cum pabulatum
frumentatumque longius esset proficiscendum, parvis copiis castra
munitione ipsa videbat posse defendi. Interim crebro paucis utrimque
procurrentibus inter bina castra palude interiecta contendebatur; quam
tamen paludem nonnumquam aut nostra auxilia Gallorum Germanorumque
transibant acriusque hostes insequebantur, aut vicissim hostes eadem
transgressi nostros longius summovebant. Accidebat autem cotidianis
pabulationibus (id quod accidere erat necesse, cum raris disiectisque ex
aedificius pabulum conquireretur), ut impeditis locis dispersi
pabulatores circumvenirentur; quae res, etsi mediocre detrimentum
iumentorum ac servorum nostris adferebat, tamen stultas cogitationes
incitabat barbarorum, atque eo magis, quod Commius, quem profectum ad
auxilia Germanorum arcessenda docui, cum equitibus venerat; qui, tametsi
numero non amplius erant quingenti, tamen Germanorum adventu barbari
nitebantur.


11

Caesar, cum animadverteret hostem complures dies castris palude et loci
natura munitis se tenere neque oppugnari castra eorum sine dimicatione
perniciosa nec locum munitionibus claudi nisi a maiore exercitu posse,
litteras ad Trebonium mittit, ut quam celerrime posset legionem XIlI,
quae cum T. Sextio legato in Biturigibus hiemabat, arcesseret atque ita
cum tribus legionibus magnis itineribus ad se veniret; ipse equites in
vicem Remorum ac Lingonum reliquarumque civitatum, quorum magnum numerum
evocaverat, praesidio pabulationibus mittit, qui subitas hostium
incursiones sustinerent.


12

Quod cum cotidie fieret ac iam consuetudine diligentia minueretur, quod
plerumque accidit diu turnitate, Bellovaci delecta manu peditum cognitis
stationibus cotidianis equitum nostrorum silvestribus locis insidias
disponunt eodemque equites postero die mittunt, qui primum elicerent
nostros, deinde circumventos aggrederentur. Cuius mali sors incidit
Remis, quibus ille dies fungendi muneris obvenerat. Namque hi, cum
repente hostium equites animad vertissent ac numero superiores
paucitatem contempsissent, cupidius insecuti peditibus undique sunt
circumdati. Quo facto perturbati celerius quam consuetudo fert equestris
proeli se receperunt amisso Vertisco, principe civitatis, praefecto
equitum; qui cum vix equo propter aetatem posset uti, tamen consuetudine
Gallorurn neque aetatis excusatione in suscipienda praefectura usus erat
neque dimicari sine se voluerat. Inflantur atque incitantur hostium
animi secundo proelio, principe et praefecto Remorum interfecto,
nostrique detrimento admonentur diligentius exploratis locis stationes
disponere ac mode ratius cedentem insequi hostem.


13

Non intermittunt interim cotidiana proelia in conspectu utrorumque
castrorum, quae ad vada transitus que fiebant paludis. Qua contentione
Germani, quos propterea Caesar traduxerat Rhenum ut equitibus
interpositi proeliarentur, cum constantius universi paludem transissent
paucisque resistentibus interfectis pertinacius reliquam multitudinem
essent insecuti, perterriti non solum ei qui aut comminus opprimebantur
aut eminus vulnerabantur, sed etiam qui longius subsidiari consuerant,
turpiter refugerunt, nec prius finem fugae fecerunt saepe amissis
superioribus locis quam se aut in castra suorum reciperent, aut nonnulli
pudore coacti longius profugerent. Quorum periculo sic omnes copiae sunt
perturbatae ut vix iudicari posset, utrum secundis minimisque rebus
insolentiores an adverso mediocri casu timidiores essent.


14

Compluribus diebus isdem in castris consumptis, cum propius accessisse
legiones et Gaium Trebonium legatum cognossent, duces Bellovacorum
veriti similem obsessionem Alesiae noctu dimittunt eos quos aut aetate
aut viribus inferiores aut inermes habebant, unaque reliqua impedimenta.
Quorum perturbatum et confusum dum explicant agmen (magna enim multitudo
carrorum etiam expeditos sequi Gallos consuevit), oppressi luce copias
armatorum pro suis instruunt castris, ne prius Romani persequi se
inciperent quam longius agmen impedimentorum suorum processisset. At
Caesar neque resistentes adgrediendos tanto collis ascensu iudicabat,
neque non usque eo legiones admovendas ut discedere ex eo loco sine
periculo barbari militibus instantibus non possent. Ita, cum palude
impedita a castris castra dividi videret, quae trans eundi difficultas
celeritatem insequendi tardare posset, adque id iugum quod trans paludem
paene ad hostium castra pertineret mediocri valle a castris eorum
intercisum animum adverteret, pontibus palude constrata legiones
traducit celeriterque in summam planitiem iugi pervenit, quae declivi
fastigio duobus ab lateribus muniebatur. Ibi legionibus instructis ad
ultimum iugum pervenit aciemque eo loco constituit unde tormento missa
tela in llostium cuneos conici possent.


15

Barbari confisi loci natura, cum dimicare non recusarent, si forte
Romani subire collem conarentur, paulatim copias distributas dimittere
non possent, ne dispersi perturbarentur, in acie permanserunt. Quorum
pertinacia cogruta Caesar XX cohortibus instructis castrisque eo loco
metatis muniri iubet castra. Absolutis operibus pro vallo legiones
instructas collocat, equites frenatis equis in statione disponit.
Bellovaci, cum Romanos ad insequendum paratos viderent neque pernoctare
aut diutius permanere sine periculo eodem loco possent, tale consilium
sui recipiendi ceperunt. Fasces, ubi consederant (namque in acie sedere
Gallos consuesse superioribus commentariis Caesaris declaratum est), per
manus stramentorum ac virgultorum, quorum summa erat in castris copia,
inter se traditos ante aciem collocarunt extremoque tempore diei signo
pronuntiato uno tempore incenderunt. Ita continens flamma copias omnes
repente a conspectu texit Romanorum. Quod ubi accidit, barbari
vehementissimo cursu refugerunt.


16

Caesar, etsi discessum hostium animadvertere non poterat incendiis
oppositis, tamen id consilium cum fugae causa initum suspicaretur,
legiones promovet, turmas mittit ad insequendum; ipse veritus insidias,
ne forte in eodem loco subsistere hostis atque elicere nostros in locum
conaretur iniquum, tardius procedit. Equites cum intrare fumum et
flammam densissimam timerent ac, si qui cupidius intraverant, vix suorum
ipsi priores partes animadverterent equorum, insidias veriti liberam
facultatem sui recipiendi Bellovacis dederunt. Ita fuga timoris simul
calliditatisque plena sine ullo detrimento milia non amplius decem
progressi hostes loco munitissimo castra posuerunt. Inde cum saepe in
insidiis equites peditesque disponerent, magna detrimenta Romanis in
pabulationibus inferebant.


17

Quod cum crebrius accideret, ex captivo quodam comperit Caesar Correum,
Bellovacorum ducem, fortissimorum milia sex peditum delegisse equitesque
ex omni numero mille, quos in insidiis eo loco collocaret, quem in locum
propter copiam frumenti ac pabuli Romanos missuros suspicaretur. Quo
cognito consilio legiones plures quam solebat educit equitatumque, qua
consuetudine pabulatoribus mittere praesidio consuerat, praemittit: huic
interponit auxilia levis armaturae; ipse cum legionibus quam potest
maxime appropinquat.


18

Hostes in insidus dispositi, cum sibi delegissent campum ad rem gerendam
non amplius patentem in omnes partes passibus mille, silvis undique aut
impeditissimo flumine munitum, velut indagine hunc insidiis
circumdederunt. Explorato hostium consilio nostri ad proeliandum animo
atque armis parati, cum subsequentibus legionibus nullam dimicationem
recusarent, turmatim in eum locum devenerunt. Quorum adventu cum sibi
Correus oblatam occasionem rei gerendae existimaret, primum cum paucis
se ostendit atque in proximas turmas impetum fecit. Nostri constanter
incursum sustinent insidiatorum neque plures in unum locum conveniunt;
quod plerumque equestribus proeliis cum propter aliquem timorem accidit,
tum multitudine ipsorum detrimentum accipitur.


19

Cum dispositis turmis in vicem rari proeliarentur neque ab lateribus
circumveniri suos paterentur, erumpunt ceteri Correo proeliante ex
silvis. Fit magna contentione diversum proelium. Quod cum diutius pari
Marte iniretur, paulatim ex silvis instructa multitudo procedit peditum,
quae nostros coegit cedere equites. Quibus celeriter subveniunt levis
armaturae pedites, quos ante legiones missos docui, turmisque nostrorum
interpositi constanter proeliantur. Pugnatur aliquamdiu pari
contentione; deinde, ut ratio postulabat proeli, qui sustinuerant primos
impetus insidiarum hoc ipso fiunt superiores, quod nullum ab
insidiantibus imprudentes acceperant detrimentum. Accedunt propius
interim legiones, crebrique eodem tempore et nostris et hostibus nuntii
adferuntur, imperatorem instructis copiis adesse. Qua re cognita
praesidio cohortium confisi nostri acerrime proeliantur, ne, si tardius
rem gessissent, victoriae gloriam communicasse cum legionibus
viderentur; hostes concidunt animis atque itineribus diversis fugam
quaerunt. Nequiquam: nam quibus difficultatibus locorum Romanos claudere
voluerant, eis ipsi tenebantur. Victi tamen perculsique maiore parte
amissa consternati profugiunt partim silvis petitis, partim flumine (qui
tamen in fuga a nostris acriter insequentibus conficiuntur), eum interim
nulla calamitate victus Correus excedere proelio silvasque petere aut
invitantibus nostris ad deditionem potuit adduci, quin fortissime
proeliando compluresque vulnerando cogeret elatos iracundia victores in
se tela conicere.


20

Tali modo re gesta recentibus proeli vestigiis ingressus Caesar, cum
victos tanta calamitate existimaret hostes nuntio accepto locum
castrorum relicturos, quae non longius ab ea caede abesse plus minus
octo milibus dicebantur, tametsi flumine impeditum transitum videbat,
tamen exercitu traducto progreditur. At Bellovaci reliquaeque civitates
repente ex fuga paucis atque his vulneratis receptis, qui silvarum
benefieio casum evitaverant, omnibus adversis, cognita calamitate,
interfecto Correo, amisso equitatu et fortissimis pcditibus, cum
adventare Romanos existimarent, concilio repente cantu tubarum convocato
conclamant, legati obsidesque ad Caesarem mittantur.


21

Hoc omnibus probato consilio Commius Atrebas ad eos confugit Germanos, a
quibus ad id bellum auxilia mutuatus erat. Ceteri e vestigio mittunt ad
Caesarem legatos petuntque, ut ea poena sit contentus hostium, quam si
sine dimicatione inferre integris posset, pro sua clementia atque
humanitate numquam profecto esset illaturus. Adflictas opes equestri
proelio Bellovacorum esse; delectorum peditum multa milia interisse, vix
refugisse nuntios caedis. Tamen magnum ut in tanta calamitate Bellovacos
eo proelio commodum esse consecutos, quod Correus, auctor belli,
concitator multitudinis, esset interfectus. Numquam enim senatum tantum
in civitate illo vivo quantum imperitam plebem potuisse.


22

Haec orantibus legatis commemorat Caesar: Eodem tempore superiore anno
Bellovacos ceterasque Galliae civitates suscepisse bellum:
pertinacissime hos ex omnibus in sententia permansisse neque ad
sanitatem reliquorum deditione esse perductos. Scire atque intellegere
se causam peccati facillime mortuis delegari. Neminem vero tantum
pollere, ut invitis principibus, resistente senatu, omnibus bonis
repugnantibus infirma manu plebis bellum concitare et gerere posset. Sed
tamen se contentum fore ea poena quam sibi ipsi contraxissent.


23

Nocte insequenti legati responsa ad suos referunt, obsides conficiunt.
Concurrunt reliquarum civitatium legati, quae Bellovacorum speculabantur
eventum; obsides dant, imperata faciunt excepto Commio, quem timor
prohibebat cuiusquam fidei suam committere salutem. Nam superiore anno
Titus Labienus, Caesare in Gallia citeriore ius dicente, cum Commium
comperisset sollicitare civitates et coniurationem contra Caesarem
facere, infidelitatem eius sine ulla perfidia iudicavit comprimi posse.
Quem quia non arbitrabatur vocatum in castra venturum, ne temptando
cautiorem faceret, Gaium Volusenum Quadratum misit, qui eum per
simulationem colloqui curaret interficiendum. Ad eam rem delectos
idoneos ei tradit centuriones. Cum in colloquium ventum esset, et, ut
convenerat, manum Commi Volusenus arripuisset, centurio vel insueta re
permotus vel celeriter a familiaribus prohibitus Commi conficere hominem
non potuit; graviter tamen primo ictu gladio caput percussit. Cum
utrimque gladii destricti essent, non tam pugnandi quam diffugiendi fuit
utrorumque consilium: nostrorum, quod mortifero vulnere Commium
credebant adfectum; Gallorum, quod insidius cognitis plura quam videbant
extimescebant. Quo facto statuisse Commius dicebatur numquam in
conspectum cuiusquam Romani venire.


24

Bellicosissimis gentibus devictis Caesar, cum videret nullam iam esse
civitatem quae bellum pararet quo sibi resisteret, sed nonnullos ex
oppidis demigrare, ex agris diffugere ad praesens imperium evitandum,
plures in partes exercitum dimittere constituit. M. Antonium quaestorem
cum legione duodecima sibi coniungit. C. Fabium legatum cum cohortibus
XXV mittit in diversissimam partem Galliae, quod ibi quasdam civitates
in armis esse audiebat neque C. Caninium Rebilum legatum, qui in illis
regionibus erat, satis firmas duas legiones habere existimabat. Titum
Labienum ad se evocat; legionem autem XV, quae cum eo fuerat in
hibernis, in togatam Galliam mittit ad colonias civium Romanorum
tuendas, ne quod simile incommodum accideret decursione barbarorum ac
superiore aestate Tergestinis acciderat, qui repentino latrocinio atque
impetu illorum erant oppressi. Ipse ad vastandos depopulandosque fines
Ambiorigis proficiscitur; quem perterritum ac fugientem cum redigi posse
in suam potestatem desperasset, proximum suae dignitatis esse ducebat,
adeo fines eius vastare civibus, aedificiis, pecore, ut odio suorum
Ambiorix, si quos fortuna reliquos fecisset, nullum reditum propter
tantas calamitates haberet in civitatem.


25

Cum in omnes partes finium Ambiorigis aut legiones aut auxilia
dimisisset atque omnia caedibus, incendius, rapinis vastasset, magno
numero hominum interfecto aut capto Labienum cum duabus legionibus in
Treveros mittit, quorum civitas propter Germaniae vicinitatem cotidianis
exercitata bellis cultu et feritate non multum a Germanis differebat
neque imperata umquam nisi exercitu coacta faciebat. ????


26

Interim Gaius Caninius legatus, cum magnam multitudinem convenisse
hostium in fines Pictonum litteris nuntiisque Durati cognosceret, qui
perpetuo in amicitia manserat Romanorum, cum pars quaedam civitatis eius
defecisset, ad oppidum Lemonum contendit. Quo cum adventaret atque ex
captivis certius cognosceret multis hominum milibus a Dumnaco, duce
Andium, Duratium clausum Lemoni oppugnari neque infirmas legiones
hostibus committere auderet, castra posuit loco munito. Dumnacus, cum
appropinquare Caninium cognosset, copiis omnibus ad legiones conversis
castra Romanorum oppugnare instituit. Cum complures dies in oppugnatione
consumpsisset et magno suorum detrimento nullam partem munitionum
convellere potuisset, rursus ad obsidendum Lemonum redit.


27

Eodem tempore C. Fabius legatus complures civitates in fidem recipit,
obsidibus firmat litterisque Gai Canini Rebili fit certior quae in
Pictonibus gerantur. Quibus rebus cognitis proficiscitur ad auxilium
Duratio ferendum. At Dumnacus adventu Fabi cognito desperata salute, si
tempore eodem coactus esset et Romanum externum sustinere hostem et
respicere ac timere oppidanos, repente ex eo loco cum copiis recedit nec
se satis tutum fore arbitratur, nisi flumine Ligeri, quod erat ponte
propter magnitudinem transeundum, copias traduxisset. Fabius, etsi
nondum in conspectum venerat hostibus neque se Caninio coniunxerat,
tamen doctus ab eis qui locorum noverant naturam potissimum credidit
hostes perterritos eum locum, quem petebant, petituros. Itaque cum
copiis ad eundem pontem contendit equitatumque tantum procedere ante
agmen imperat legionum, quantum cum processisset, sine defatigatione
equorum in eadem se reciperet castra. Consecuntur equites nostri, ut
erat praeceptum, invaduntque Dumnaci agmen et fugientes perterritosque
sub sarcinis in itinere adgressi magna praeda multis interfectis
potiuntur. Ita re bene gesta se recipiunt in castra.


28

Insequenti nocte Fabius equites praemittit sic paratos ut confligerent
atque omne agmen morarentur, dum consequeretur ipse. Cuius praeceptis ut
res gereretur, Quintus Atius Varus, praefectus equitum, singularis et
animi et prudentiae vir, suos hortatur agmenque hostium consecutus
turmas partim idoneis locis disponit, parte equitum proelium committit.
Confligit audacius equitatus hostium succedentibus sibi peditibus, qui
toto agmine subsistentes equitibus suis contra nostros ferunt auxilium.
Fit proelium acri certamine. Namque nostri contemptis pridie superatis
hostibus, cum subsequi legiones meminissent, et pudore cedendi et
cupiditate per se conficiendi proeli fortissime contra pedites
proeliantur, hostesque nihil amplius copiarum accessurum credentes, ut
pridie cognoverant, delendi equitatus nostri nacti occasionem
videbantur.


29

Cum aliquamdiu summa contentione dimicaretur, Dumnacus instruit aciem
quae suis esset equitibus in vicem praesidio, cum repente confertae
legiones in conspectum hostium veniunt. Quibus visis perculsae
barbarorum turmae ac perterritae acies hostium, perturbato
impedimentorum agmine, magno clamore discursuque passim fugae se
mandant. At nostri equites, qui paulo ante cum resistentibus fortissime
conflixerant, laetitia victoriae elati magno undique clamore sublato
cedentibus circumfusi, quantum equorum vires ad persequendum dextraeque
ad caedendum valent, tantum eo proelio interficiunt. Itaque amplius
milibus XII aut armatorum aut eorum qui eo timore arma proiecerant
interfectis omnis multitudo capitur impedimentorum.


30

Qua ex fuga cum constaret Drappetem Senonem, qui, ut primum defecerat
Gallia, collectis undique perditis hominibus, servis ad libertatem
vocatis, exulibus omnium civitatum adscitis, receptis latronibus
impedimenta et commeatus Romanorum interceperat, non amplius hominum
duobus milibus ex fuga collectis provinciam petere unaque consilium cum
eo Lucterium Cadurcum cepisse, quem superiore commentario prima
defectione Galliae facere in provinciam voluisse impetum cognitum est,
Caninius legatus cum legionibus duabus ad eos persequendos contendit, ne
detrimento aut timore provinciae magna infamia perditorum hominum
latrociniis caperetur.


31

Gaius Fabius cum reliquo exercitu in Carnutes ceterasque proficiscitur
civitates, quarum eo proelio, quod cum Dumnaco fecerat, copias esse
accisas sciebat. Non enim dubitabat quin recenti calamitate summissiores
essent futurae, dato vero spatio ac tempore eodem instigante Dumnaco
possent concitari. Qua in re summa felicitas celeritasque in recipiendis
civitatibus Fabium consequitur. Nam Carnutes, qui saepe vexati numquam
pacis fecerant mentionem, datis obsidibus veniunt in deditionem,
ceteraeque civitates positae in ultimis Galliae finibus Oceano
coniunctae, quae Armoricae appellantur, auctoritate adductae Carnutum
adventu Fabi legio numque imperata sine mora faciunt. Dumnacus suis
finibus expulsus errans latitansque solus extremas Galliae regiones
petere est coactus.


32

At Drappes unaque Lucterius, cum legiones Caniniumque adesse
cognoscerent nec se sine certa pernicie persequente exercitu putarent
provinciae fines intrare posse nec iam libere vagandi latrociniorumque
faciendorum facultatem haberent, in finibus consistunt Cadurcorum. Ibi
cum Lucterius apud suos cives quondam integris rebus multum potuisset,
semperque auctor novorum consiliorum magnam apud barbaros auctoritatem
haberet, oppidum Vxellodunum, quod in clientela fuerat eius, egregie
natura loci munitum, occupat suis et Drappetis copiis oppidanosque sibi
coniungit.


33

Quo cum confestim Gaius Caninius venisset animadverteretque omnes oppidi
partes praeruptissimis saxis esse munitas, quo defendente nullo tamen
armatis ascendere esset difficile, magna autem impedimenta oppidanorum
videret, quae si clandestina fuga subtrahere conarentur, effugere non
modo equitatum, sed ne legiones quidem possent, tripertito cohortibus
divisis trina excelsissimo loco castra fecit; a quibus paulatim, quantum
copiae patiebantur, vallum in oppidi circuitum ducere instituit.


34

Quod cum animadverterent oppidani miserrimaque Alesiae memoria solliciti
similem casum obsessionis vererentur, maximeque ex omnibus Lucterius,
qui fortunae illius periculum fecerat, moneret frumenti rationem esse
habendam, constituunt omnium consensu parte ibi relicta copiarum ipsi
cum expeditis ad importandum frumentum proficisci. Eo consilio probato
proxima nocte duobus milibus armatorum relictis reliquos ex oppido
Drappes et Lucterius educunt. Hi paucos dies morati ex finibus
Cadurcorum, qui partim re frumentaria sublevare eos cupiebant, partim
prohibere quo minus sumerent non poterant, magnum numerum frumenti
comparant, nonnumquam autem expeditionibus nocturnis castella nostrorum
adoriuntur. Quam ob causam Gaius Caninius toto oppido munitiones
circumdare moratur, ne aut opus effectum tueri non possit aut plurimis
in locis infirma disponat praesidia.


35

Magna copia frumenti comparata considunt Drappes et Lucterius non
longius ab oppido X milibus, unde paulatim frumentum in oppidum
supportarent. Ipsi inter se provincias partiuntur: Drappes castris
praesidio cum parte copiarum restitit; Lucterius agmen iumentorum ad
oppidum ducit. Dispositis ibi praesidiis hora noctis circiter decima
silvestribus angustisque itineribus frumentum importare in oppidum
instituit. Quorum strepitum vigiles castrorum cum sensissent,
exploratoresque missi quae gererentur renuntiassent, Caninius celeriter
cum cohortibus armatis ex proximis castellis in frumentarios sub ipsam
lucem impetum fecit. Ei repentino malo perterriti diffugiunt ad sua
praesidia; quae nostri ut viderunt, acrius contra armatos incitati
neminem ex eo numero vivum capi patiuntur. Profugit inde cum paucis
Lucterius nec se recipit in eastra.


36

Re bene gesta Caninius ex captivis comperit partem copiarum cum Drappete
esse in castris a milibus longe non amplius XII. Qua re ex compluribus
cognita, cum intellegeret fugato duce altero perterritos reliquos facile
opprimi posse, magnae felicitatis esse arbitrabatur neminem ex caede
refugisse in castra qui de accepta calamitate nuntium Drappeti
perferret. Sed in experiendo cum periculum nullum videret, equitatum
omnem Germanosque pedites, summae velocitatis homines, ad castra hostium
praemittit; ipse legionem unam in trina castra distribuit, alteram secum
expeditam ducit. Cum propius hostes accessisset, ab exploratoribus quos
praemiserat cognoscit castra eorum, ut barbarorum fere consuetudo est,
relictis locis superioribus ad ripas fluminis esse demissa; at Germanos
equitesque imprudentibus omnibus de improviso advolasse proeliumque
commisisse. Qua re cognita legionem armatam instructamque adducit. Ita
repente omnibus ex partibus signo dato loca superiora capiuntur. Quod
ubi accidit, Germani equitesque signis legionis visis vehementissime
proeliantur. Confestim cohortes undique impetum faciunt omnibusque aut
interfectis aut captis magna praeda potiuntur. Capitur ipse eo proelio
Drappes.


37

Caninius felicissime re gesta sine ullo paene militis vulnere ad
obsidendos oppidanos revertitur externoque hoste deleto, cuius timore
antea dividere praesidia et munitione oppidanos circumdare prohibitus
erat, opera undique imperat administrari. Venit eodem cum suis copiis
postero die Gaius Fabius partemque oppidi sumit ad obsidendum.


38

Caesar interim M. Antonium quaestorem cum cohortibus XV in Bellovacis
relinquit, ne qua rursus novorum consiliorum capiendorum Belgis facultas
daretur. Ipse reliquas civitates adit, obsides plures imperat, timentes
omnium animos consolatione sanat. Cum in Carnutes venisset, quorum in
civitate superiore commentario Caesar exposuit initium belli esse ortum,
quod praecipue eos propter conscientiam facti timere animadvertebat, quo
celerius civitatem timore liberaret, principem sceleris illius et
concitatorem belli, Gutruatum, ad supplicium depoposcit. Qui etsi ne
civibus quidem suis se committebat, tamen celeriter omnium cura
quaesitus in castra perducitur. Cogitur in eius supplicium Caesar contra
suam naturam concursu maximo militum, qui ei omnia pericula et
detrimenta belli accepta referebant, adeo ut verberibus exanimatum
corpus securi feriretur.


39

Ibi crebris litteris Canini fit certior quae de Drappete et Lucterio
gesta essent, quoque in consilio permanerent oppidani. Quorum etsi
paucitatem contemnebat, tamen pertinaciam magna poena esse adficiendam
iudicabat, ne universa Gallia non sibi vires defuisse ad resistendum
Romanis, sed constantiam putaret, neve hoc exemplo ceterae civitates
locorum opportunitate fretae se vindicarent in libertatem, cum omnibus
Gallis notum esse sciret reliquam esse unam aestatem suae provinciae,
quam si sustinere potuissent, nullum ultra periculum vererentur. Itaque
Q. Calenum legatum cum legionibus reliquit qui iustis itineribus
subsequeretur; ipse cum omni equitatu quam potest celerrime ad Caninium
contendit.


40

Cum contra exspectationem omnium Caesar Vxellodunum venisset oppidumque
operibus clausum animadverteret neque ab oppugnatione recedi videret
ulla condicione posse, magna autem copia frumenti abundare oppidanos ex
perfugis cognosset, aqua prohibere hostem temptare coepit. Flumen
infimam vallem dividebat, quae totum paene montem cingebat, in quo
positum erat praeruptum undique oppidum Vxellodunum. Hoc avertere loci
natura prohibebat: in infimis enim sic radicibus montis ferebatur, ut
nullam in partem depressis fossis derivari posset. Erat autem oppidanis
difficilis et praeruptus eo descensus, ut prohibentibus nostris sine
vulneribus ac periculo vitae neque adire flumen neque arduo se recipere
possent ascensu. Qua difficultate eorum cogmta Caesar sagittariis
funditoribusque dispositis, tormentis etiam quibusdam locis contra
facillimos descensus collocatis aqua fluminis prohibebat oppidanos.


41

Quorum omnis postea multitudo aquatorum unum in locum conveniebat sub
ipsius oppidi murum, ubi magnus fons aquae prorumpebat ab ea parte, quae
fere pedum CCC intervallo fluminis circuitu vacabat. Hoc fonte prohiberi
posse oppidanos cum optarent reliqui, Caesar unus videret, e regione
eius vineas agere adversus montem et aggerem instruere coepit magno cum
labore et continua dimicatione. Oppidani enim loco superiore decurrunt
et eminus sine periculo proeliantur multosque pertinaciter succedentes
vulnerant; non deterrentur tamen milites nostri vineas proferre et
labore atque operibus locorum vincere difficultates. Eodem tempore
cuniculos tectos ab vineis agunt ad caput fontis; quod genus operis sine
ullo periculo, sine suspicione hostium facere licebat. Exstruitur agger
in altitudinem pedum sexaginta, collocatur in eo turris decem
tabulatorum, non quidem quae moenibus aequaret (id enim nullis operibus
effici poterat), sed quae superare fontis fastigium posset. Ex ea cum
tela tormentis iacerentur ad fontis aditum, nec sine periculo possent
aquari oppidani, non tantum pecora atque iumenta, sed etiam magna
hostium multitudo siti consumebatur.


42

Quo malo perterriti oppidani cupas sebo, pice, scandulis complent; eas
ardentes in opera provolvunt eodemque tempore acerrime proeliantur, ut
ab incendio restinguendo dimicationis periculo deterreant Romanos. Magna
repente in ipsis operibus flamma exstitit. Quaecumque enim per locum
praecipitem missa erant, ea vineis et aggere suppressa comprehendebant
id ipsum quod morabatur. Milites contra nostri, quamquam periculoso
genere proeli locoque iniquo premebantur, tamen omnia fortissimo
sustinebant animo. Res enim gerebatur et excelso loco et in conspectu
exercitus nostri, magnusque utrimque clamor oriebatur. Ita quam quisque
poterat maxime insignis, quo notior testatiorque virtus esset eius,
telis hostium flammaeque se offerebat.


43

Caesar cum complures suos vulnerari videret, ex omnibus oppidi partibus
cohortes montem ascendere et simulatione moenium occupandorum clamorem
undique iubet tollere. Quo facto perterriti oppidani, cum quid ageretur
in locis reliquis essent suspensi, revocant ab impugnandis operibus
armatos murisque disponunt. Ita nostri fine proeli facto celeriter opera
flamma comprehensa partim restinguunt, partim interscindunt. Cum
pertinaciter resisterent oppidani, magna etiam parte amissa siti suorum
in sententia permanerent, ad postremum cuniculis venae fontis intercisae
sunt atque aversac. Quo facto repente perennis exaruit fons tantamque
attulit oppidanis salutis desperationem, ut id non hominum consilio, sed
deorum voluntate factum putarent. Itaque se necessitate coacti
tradiderunt.


44

Caesar, cum suam lenitatem cognnitam omnibus sciret neque vereretur ne
quid crudelitate naturae videretur asperius fecisse, neque exitum
consiliorum suorum animadverteret, si tali ratione diversis in locis
plures consilia inissent, exemplo supplici deterrendos reliquos
existimavit. Itaque omnibus qui arma tulerant manus praecidit vitamque
concessit, quo testatior esset poena improborum. Drappes, quem captum
esse a Caninio docui, sive indignitate et dolore vinculorum sive timore
gravioris supplici paucis diebus cibo se abstinuit atque ita interiit.
Eodem tempore Lacterius, quem profugisse ex proelio scripsi, cum in
potestatem venisset Epasnacti Arverni (crebro enim mutandis locis
multorum fidei se committebat, quod nusquam diutius sine periculo
commoraturus videbatur, cum sibi conscius esset, quam inimicum deberet
Caesarem habere), hunc Epasnactus Arvernus, amicissimus populi Romani,
sine dubitatione ulla vinctum ad Caesarem deduxit.


45

Labienus interim in Treveris equestre proelium facit secundum
compluribusque Treveris interfectis et Germanis, qui nullis adversus
Romanos auxilia denegabant, principes eorum vivos redigit in suam
potestatem atque in his Surum Aedmlm, qui et virtutis et generis summam
nobilitatem habebat solusque ex Aeduis ad id tempus permanserat in
armis.


46

Ea re cognita Caesar, cum in omnibus partibus Galliae bene res geri
videret iudicaretque superioribus aestivis Galliam devictam subactamque
esse, Aquitaniam numquam adisset, per Publium Crassum quadam ex parte
devicisset, cum duabus legionibus in eam partem Galliae est profectus,
ut ibi extremum tempus consumeret aestivorum. Quam rem sicuti cetera
celeriter feliciterque confecit. Namque omnes Aquitaniae civitates
legatos ad Caesarem miserunt obsidesque ei dederunt. Quibus rebus gestis
ipse equitum praesidio Narbonem profecto est, exercitum per legatos in
hiberna deduxit: quattuor legiones in Belgio collocavit cum M. Antonio
et C. Trebonio et P. Vatinio legatis, duas legiones in Aeduos deduxit,
quorum in omni Gallia summam esse auctoritatem sciebat, duas in Turonis
ad fines Carnutum posuit, quae omnem illam regionem coniunctam Oceano
continerent, duas reliquas in Lemovicum finibus non longe ab Arvernis,
ne qua pars Galliae vacua ab exercitu esset. Paucos dies ipse in
provincia moratus, cum celeriter omnes conventus percucurrisset,
publicas controversias cognosset, bene meritis praemia tribuisset
(cognoscendi enim maximam facultatem habebat, quali quisque fuisset
animo in totius Galliae defectione, quam sustinuerat fidelitate atque
auxiliis provinciae illius), his confectis rebus ad legiones in Belgium
se recipit hibernatque Nemetocennae.


47

Ibi cognoscit Commium Atrebatem proelio cum equitatu suo contendisse.
Nam cum Antonius in hiberna venisset, civitasque Atrebatum in officio
esset, Commius, qui post illam vulnerationem, quam supra commemoravi,
semper ad omnes motus paratus suis civibus esse consuesset, ne consilia
belli quaerentibus auctor armorum duxque deesset, parente Romanis
civitate cum suis equitibus latrociniis se suos que alebat infestisque
itineribus commeatus complures, qui comportabantur in hiberna Romanorum,
intercipiebat.


48

Erat attributus Antonio praefectus equitum C. Volusenus Quadratus qui
cum eo hibernaret. Hunc Antonius ad persequendum equitatum hostium
mittit. Volusenus ad eam virtutem, quae singularis erat in eo, magnum
odium Commi adiungebat, quo libentius id faceret quod imperabatur.
Itaque dispositis insidiis saepius equites eius adgressus secunda
proelia faciebat. Novissime, cum vehementius contenderetur, ac Volusenus
ipsius intercipiendi Commi cupiditate pertinacius eum cum paucis
insecutus esset, ille autem fuga vehementi Volusenum produxisset
longius, inimicus homini suorum invocat fidem atque auxilium, ne sua
vulnera per fidem imposita paterentur impunita, conversoque equo se a
ceteris incautius permittit in praefectum. Faciunt hoc idem omnes eius
equites paucosque nostros convertunt atque insequuntur. Commius incensum
calcaribus equum coniungit equo Quadrati lanceaque infesta magnis
viribus medium femur traicit Voluseni. Praefecto vulnerato non dubitant
nostri resistere et conversis equis hostem pellere. Quod ubi accidit,
complures hostium magno nostrorum impetu perculsi vulnerantur ac partim
in fuga proteruntur, partim intercipiuntur; quod malum dux equi
velocitate evitavit: graviter adeo vulneratus praefectus, ut vitae
periculum aditurus videretur, refertur in castra. Commius autem sive
expiato suo dolore sive magna parte amissa suorum legatos ad Antonium
mittit seque et ibi futurum, ubi praescripserit, et ea facturum, quae
imperarit, obsidibus firmat; unum illud orat, ut timori suo concedatur,
ne in conspectum veniat cuiusquam Romani. Cuius postulationem Antonius
cum iudicaret ab iusto nasci timore, veniam petenti dedit, obsides
accepit.


Prooemium II

Scio Caesarem singulorum annorum singulos commentarios confecisse; quod
ego non existimavi mihi esse faciendum, propterea quod insequens annus,
L. Paulo C. Marcello consulibus, nullas habet magnopere Galliae res
gestas. Ne quis tamen ignoraret, quibus in locis Caesar exercitusque eo
tempore fuissent, pauca esse scribenda coniungendaque huic commentario
statui.


49

Caesar in Belgio cum hiemaret, unum illud propositum habebat, continere
in amicitia civitates, nulli spem aut causam dare armorum. Nihil enim
minus volebat quam sub decessu suo necessitatem sibi aliquam imponi
belli gerendi, ne, cum exercitum deducturus esset, bellum aliquod
relinqueretur quod omnis Gallia libenter sine praesenti periculo
susciperet. Itaque honorifice civitates appellando, principes maximis
praemiis adficiendo, nulla onera iniungendo defessam tot adversis
proeliis Galliam condicione parendi meliore facile in pace continuit.


50

Ipse hibernis peractis contra consuetudinem in Italiam quam maximis
itineribus est profectus, ut municipia et colonias appellaret, quibus M.
Antoni quaestoris sui, commendaverat sacerdoti petitionem. Contendebat
enim gratia cum libenter pro homine sibi coniunctissimo, quem paulo ante
praemiserat ad petitionem, tum acriter contra factionem et potentiam
paucorum, qui M. Antoni repulsa Caesaris decedentis gratiam convellere
cupiebant. Hunc etsi augurem prius faetum quam Italiam attingeret in
itinere audierat, tamen non minus iustam sibi causam municipia et
colonias adeundi existimavit, ut eis gratias ageret, quod frequentiam
atque officium suum Antonio praestitissent, simulque se et honorem suum
sequentis anni commendaret, propterea quod insolenter adversarii sui
gloriarentur L. Lentulum et C. Marcellum consules creatos qui omnem
honorem et dignitatem Caesaris spoliarent, ereptum Ser. Galbae
consulatum, cum is multo plus gratia suffragiisque valuisset, quod sibi
coniunctus et familiaritate et consuetudine legationis esset.


51

Exceptus est Caesaris adventus ab omnibus municipiis et coloniis
incredibili honore atque amore. Tum primum enim veniebat ab illo
universae Galliae bello. Nihil relinquebatur quod ad ornatum portarum,
itinerum, locorum omnium qua Caesar iturus erat excogitari poterat. Cum
liberis omnis multitudo obviam procedebat, hostiae omnibus locis
immolabantur, tricliniis stratis fora templaque occupabantur, ut vel
exspectatissimi triumphi laetitia praecipi posset. Tanta erat
magnificentia apud opulentiores, cupiditas apud humiliores.


52

Cum omnes regiones Galliae togatae Caesar percucurrisset, summa
celeritate ad exercitum Nemetocennam rediit legionibusque ex omnibus
hibernis ad fines Treverorum evocatis eo profectus est ibique exercitum
lustravit. T. Labienum Galliae togatae praefecit, quo maiore
commendatione conciliaretur ad consulatus petitionem. Ipse tantum
itinerum faciebat, quantum satis esse ad mutationem locorum propter
salubritatem existimabat. Ibi quamquam crebro audiebat Labienum ab
inimicis suis sollicitari certiorque fiebat id agi paucorum consiliis,
ut interposita senatus auctoritate aliqua parte exercitus spoliaretur,
tamen neque de Labieno credidit quidquam neque contra senatus
auctoritatem ut aliquid faceret potuit adduci. Iudicabat enim liberis
sententiis patrum conscriptorum causam suam facile obtineri. Nam C.
Curio, tribunus plebis, cum Caesaris causam dignitatemque defendendam
suscepisset, saepe erat senatui pollicitus, si quem timor armorum
Caesaris laederet, et quoniam Pompei dominatio atque arma non minimum
terrorem foro inferrent, discederet uterque ab armis exercitusque
dimitteret: fore eo facto liberam et sui iuris civitatem. Neque hoc
tantum pollicitus est, sed etiam sc. per discessionem facere coepit;
quod ne fieret consules amicique Pompei iusserunt atque ita rem morando
discusserunt.


53

Magnum hoc testimonium senatus erat universi conveniensque superiori
facto. Nam Marcellus proximo anno, cum impugnaret Caesaris dignitatem,
contra legem Pompei et Crassi rettulerat ante tempus ad senatum de
Caesaris provinciis, sententiisque dictis discessionem faciente
Marcello, qui sibi omnem dignitatem ex Caesaris invidia quaerebat,
senatus frequens in alia omnia transiit. Quibus non frangebantur animi
inimicorum Caesaris, sed admonebantur quo maiores pararent necessitates,
quibus cogi posset senatus id probare, quod ipsi constituissent.


54

Fit deinde senatus consultum, ut ad bellum Parthi cum legio una a Cn.
Pompeio, altera a C. Caesare mitteretur; neque obscure duae legiones uni
detrahuntur. Nam Cn. Pompeius legionem primam, quam ad Caesarem miserat,
confectam ex delectu provinciae Caesaris, eam tamquam ex suo numero
dedit. Caesar tamen, cum de voluntate minime dubium esset adversariorum
suorum, Pompeio legionem remisit et suo nomine quintam decimam, quam in
Gallia citeriore habuerat, ex senatus consulto iubet tradi. In eius
locum tertiam decimam legionem in Italiam mittit quae praesidia
tueretur, ex quibus praesidiis quinta decima deducebatur. Ipse exercitui
distribuit hiberna: C. Trebonium cum legionibus quattuor in Belgio
collocat, C. Fabium cum totidem in Aeduos deducit. Sic enim existimabat
tutissimam fore Galliam, si Belgae, quorum maxima virtus, Aedui, quorum
auctoritas summa esset, exercitibus continerentur. Ipse in Italiam
profectus est.


55

Quo cum venisset, cognoscit per C. Marcellum consulem legiones duas ab
se remissas, quae ex senatus consulto deberent ad Parthicum bellum duci,
Cn. Pompeio traditas atque in Italia retentas esse. Hoc facto quamquam
nulli erat dubium, quidnam contra Caesarem pararetur, tamen Caesar omnia
patienda esse statuit, quoad sibi spes aliqua relinqueretur iure potius
disceptandi quam belli gerendi. Contendit ‹per litteras ab senatu, ut
etiam Pompeius se imperio abdicaret, seque idem facturum promisit; sin
minus, se neque sibi neque patriae defuturum.